به گزارش شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی  یکی از مفاهیم علمی که در قرن بیست و یکم، به شکل بسیار پر رنگ وارد زندگی بشر شده، هوش مصنوعی نام دارد؛ فناوری جدیدی که در حال ورود به بسیاری از جنبه های زندگی انسانی بوده و هر چه زمان می گذرد استفاده از این دانش گسترده تر می شود. در جریان دیدار رهبر معظم انقلاب با جمعی از استعدادهای برتر علمی و نخبگان کشور، ایشان اشاره ای به مسئله هوش مصنوعی داشته و گفتند: 'این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد. '

این صحبت را می توان همچون بسیاری از تدابیر دیگر در حوزه های فناورانه همچون نانو، به عنوان یک نقشه راه برای آینده کشور در حوزه های مختلف از جمله بخش دفاعی در نظر گرفت. اما قبل از پرداختن به اهمیت آن در حوزه نظامی یا کارهای صورت گرفته در این بخش، لازم است در ابتدا نگاهی به یک تعریف اولیه از هوش مصنوعی داشته باشیم.

هوش مصنوعی که گاهی اوقات هوش ماشینی نامیده می‌شود، به هوشمندی به نمایش در آمده به‌ وسیله ماشین‌ ها در شرایط مختلف، اطلاق می‌ شود که در مقابل هوش طبیعی در انسان ‌ها قرار دارد. به عبارت دیگر، هوش مصنوعی به سامانه ‌هایی گفته می‌ شود که می‌ توانند واکنش‌ هایی مشابه رفتارهای هوشمند انسانی از جمله، درک شرایط پیچیده، شبیه‌ سازی فرایندهای تفکری و شیوه‌های استدلالی انسانی و پاسخ موفق به آن‌ ها، یادگیری و توانایی کسب دانش و استدلال برای حل مسایل را داشته باشند.

البته هوش مصنوعی همچون بسیاری دیگر از علوم و رشته ها، دارای شاخه های مختلفی است که بخشی از آنها در حوزه رباتیک، یادگیری ماشین، یادگیری عمیق، سیستم خبره، منطق فازی و ... تعریف می شود.

هوش مصنوعی و یک انقلاب در علوم نظامی

در جهان مدرن علوم و صنایع دفاعی، بحث سامانه های بدون سرنشین یکی از موضوعات داغ و پر طرفدار است. یکی از مباحث مهم در خصوص این سامانه ها، قابلیت حرکت مستقل یا خود ران است که در آن، کاربر انسانی حذف شده و سامانه بر اساس اندوخته های خود از قبل و اطلاعاتی که از اطراف کسب می کند به هدایت و انجام امور مختلف می پردازد. بر اساس آنچه بالاتر در خصوص هوش مصنوعی گفته شد، در حقیقت با استفاده از این فناوری پلتفرم های جدید بدون سرنشین به نوعی مجهز به شکلی از تفکر انسانی شده و می توانند به صورت مستقل برای خود تصمیم بگیرند.

البته در خصوص میزان این استقلال در تفکر و عمل کردن رده بندی های خاصی وجود داشته و در عین حال در بین بسیاری از متخصصین نیز بحث و جدل های خاصی در حوزه های اخلاقی و حقوقی همچنان ادامه دارد.

مسئله هوش مصنوعی البته صرفا به حوزه سیستم های بدون سرنشین محدود نمی شود، از بحث آنالیز حجم بالایی از اطلاعات مربوط به حوزه شناسایی، تا توسعه سیستم های جدید مکان یابی و هدف گیری برای مهمات نسل جدید، امنیت سایبری، شبیه سازهای رزمی، رصد وضعیت نیروهای خودی و دشمن و دشمن در میدان نبرد و رسیدن به یک برآورد از شرایط آنها و یا امور مربوط به منظم کردن بحث تدارکات و حمل و نقل واحدها در میدان نبرد جزو مهم ترین کاربری های هوش مصنوعی در حوزه نظامی به حساب می آید.

وقتی برای نمونه از آنالیز اطلاعات به وسیله هوش مصنوعی حرف میزنیم، یعنی شرایطی وجود دارد که حجم بالایی از اطلاعات در اشکال مختلف در مقابل ما قرار داده شده و اصطلاحا با یک ابرداده رو به رو هستیم. آنالیز این اطلاعات توسط انسان فرایندی بسیار زمان بر بوده و مشخصا زمان مسئله ای حیاتی و تعیین کننده در میدان های جنگ امروز است. لکن هوش مصنوعی با سرعت بسیار بالا به تحلیل اطلاعات موجود پرداخته و با سرعت نتایج تحلیل و پیشنهادات را در اختیار فرماندهان قرار می دهد.

وضعیت هوش مصنوعی در نیروهای مسلح ایران چگونه است؟

فناوری هوش مصنوعی در بخش دفاعی جزو فناوری های تقریبا نو به حساب می آید که در تعداد بسیار کمی از کشورهای جهان به صورت جدی به آن پرداخته شده است. خوشبختانه به نظر می رسد که کشور ما از جمله دارندگان این توانایی به حساب آمده و از مدتی قبل اشاره هایی به این توانایی در کشور شده است.

اولین نمونه از این اشاره ها مربوط به رزمایش معروف پیامبر اعظم (ص) ۱۵ در زمستان سال ۱۳۹۹ بود. در جریان این رزمایش شاهد هنرنمایی و قدرت نمایی یک عضو تقریبا جدید از خانواده پرنده های بدون سرنشین کشور بودیم که ظاهرا شاهد ۱۸۱ نام دارد. این پرنده بدون سرنشین مسلح نیز بر اساس الگو برداری از پهپاد آر کیو ۱۷۰ غنیمت گرفته شده از آمریکا تکمیل شده و از پیشران توربوپراپ بهره می برد. شاهد ۱۸۱ پهپاد شناسایی، ‌مراقبت و رزمی است که نمونه ۶۰ درصد و موتور ملخی پهپاد شاهد ۱۷۱ یا همان RQ-۱۷۰ ایرانی است و طی سال‌های گذشته به صورت انبوه در نیروی هوافضای سپاه تولید شده است. این پهپاد با برد ۱۵۰۰ کیلومتر، مداومت پروازی ۴.۵ ساعت، سقف ارتفاع پروازی ۲۵ هزار پا، دارای بیشینه وزن برخاست ۵۰۰ کیلوگرم است که توان حمل دو تیر بمب هدایت شونده از سری سدید را دارد.

نکته مهم و قابل توجه که در این رزمایش مورد بررسی و تحلیل کارشناسان و علاقمندان به مسائل نظامی قرار گرفته، امکان مجهز شدن این پرنده های بدون سرنشین به فناوری هوش مصنوعی است. از یک سو سردار حاجی زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه به استفاده از هوش مصنوعی در سامانه های آزمایش شده در این تمرین اشاره کرده و از طرف دیگر، شاهد پرواز بسیار منظم و تقریبا نزدیک ۴ فروند پهپاد شاهد ۱۸۱ بودیم که نشانه مهمی در خصوص هدایت دقیق و ظریف این پرنده محسوب می شود.

پرواز جمع و نزدیک پهپادهای شاهد ۱۸۱ در رزمایش سپاه

در پرنده های بدون سرنشین در شرایط عادی، به دلیل نبود وجود عامل انسانی در داخل وسیله پرنده و یک تاخیر هر چند پایین ولی عادی در ارسال و دریافت فرامین، معمولا این نوع پروازها انجام نمی شود مگر اینکه نوعی از الگوریتم و برنامه بر پایه هوش مصنوعی، برای پرواز و عملیات این پهپادها توسعه داده شده باشد.

اگر تحلیل های فوق درست باشد و در پرواز و تمرینات این پهپاد از فناوری هوش مصنوعی استفاده شده باشد، به صورت خیلی ساده باید این طور گفت که مسیریابی در مناطق مختلف بر پایه عکس های تهیه شده از قبل بر پایه تصاویر ماهواره ای، نقشه های ماهواره های سری SAR یا انواع دیگر تصاویر، در کنار تعریف الگوی پرواز جمع در حافظه این پرنده های بدون سرنشین تعریف شده و این پهپادها بر اساس آن الگو به پرواز خواهند پرداخت.

چند ماه بعد و در اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۰ نیز ارتش یک گام مهم در حوزه پرنده های بدون سرنشین و هوش مصنوعی برداشته آن رونمایی از پرنده های بدون سرنشین انتحاری با قابلیت حمله موجی در دسته های ۱۰ فروندی و همچنین قابلیت بهره گیری از هوش مصنوعی بود.بر اساس تصاویر موجود از مراسم رونمایی ارتش با یک پرنده بدون سرنشین بزرگتر و تعداد پهپاد انتحاری کوچک تر رو به رو هستیم که مشخصا پرنده بزرگ در نقش کنترل کننده و هدایت گر گونه های انتحاری به کار می رود. بحث ارتباط بین دو طرف، هدایت مسیر پروازی و ارسال دستورات می تواند بر اساس فناوری هوش مصنوعی انتقال پیدا کند.

مجموعه پهپادهای انتحاری نزاجا - پهپاد بزرگر تر در نقش پرنده پیشرو و پهپادهای کوچکتر در نقش دنباله رو

به نظر می رسد که با توجه اهمیت بحث پرنده های بدون سرنشین، بکارگیری علم هوش مصنوعی در این بخش در دستور کار قرار گرفته است. اصولا نگاه وضعیت جهان در این حوزه نیز نشان می دهد که بخش بدون سرنشین ها از جمله مواردی است که استفاده از هوش مصنوعی در آن جزو اولویت ها قرار دارد. با نگاهی کلی به این توضیحات در خصوص هوش مصنوعی و برخی کارهای انجام شده در این بخش در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، نگاهی به برنامه ها در بعضی کشورهای دیگر نیز خواهیم داشت.

چین و آمریکا؛ عقاب باز هم پنچه در پنچه با اژدها

در بالای جدول کشورهای درگیری در حوزه هوش مصنوعی، به مانند بسیاری دیگر از مسائل نظامی شاهد حضور آمریکا و چین هستیم. این دو کشور در سالهای اخیر هزینه های هنگفتی را در بخش هوش مصنوعی انجام داده و همچنان نیز به این مسئله ادامه خواهند داد. اصولا هوش مصنوعی در این کشورها جزو موارد با اولیت بالا به حساب آمده و از پشتیبانی کامل دولتی برخوردار است.

در ارتش آمریکا بحث استفاده از هوش مصنوعی در کنار مباحثی مثل سامانه های بدون سرنشین مثل سری ایکس ۴۷، در بخش شبیه سازها نیز بسیار به کار رفته است. در سالهای اخیر شبیه سازهای جدید به کار رفته در نیروی هوایی آمریکا موفق شده اند خلبانان بسیار حرفه ای را نیز در رزم های هوایی مغلوب کنند. با توجه به افزایش احتمال درگیری با چین و روسیه، نیروی هوایی آمریکا تاکید بسیار زیادی در حوزه افزایش توان رزم هوایی مبذول داشته است.

پروژه شکارچی دریا، برای ساخت و مطالعه بر اساس یک شناور بدون سرنشین با ماموریت ضد زیردریایی از جمله دیگر مباحث توسعه هوش مصنوعی در نیروهای مسلح آمریکا به حساب می آید.

چینی ها در طرف مقابل برنامه نزدیک کردن دو بخش نظامی و غیر نظامی را آغاز کرده و در حوزه های مختلف به توسعه توانایی ها بر اساس این مدل تاکید دارند. چینی ها در کنار بحث توسعه توان به وسیله شرکت های بزرگ و روسی مسئله استارت آپ ها در بخش هوش مصنوعی را نیز جدی گرفته و برای نمونه در سال ۲۰۱۷ نیمی از سرمایه گذاری جهانی در بخش استارت آپ های فعال در بخش هوش مصنوعی، در چین انجام شده بود.

اخیرا گزارش های منتشر شده از طرف منابع آمریکایی این گونه تخمین زده اند که احتمالا میزان هزینه کرد پکن در بخش هوش مصنوعی نظامی از واشنگتن پیشی گرفته و این امکان وجود دارد که به زودی چینی ها از آمریکا در این بخش سبقت بگیرند.

در عین حال گزارش سال ۲۰۲۱ وزارت دفاع آمریکا در خصوص توانایی های نظامی چین نیز به این مسئله اشاره دارد که مسئله فناوری های هوش مصنوعی و توانایی های روباتیک از جمله اصلی ترین و ای بسا مهم ترین اولویت های سرمایه گذاری و تحقیق و توسعه برای نیروهای مسلح چین باشد.

روسیه همچنان گرفتار مشکل قدیمی

روسیه در دو دهه اخیر بحث مدرن سازی نیروهای مسلح و خارج از شدن از سایه شوروی سابق را آغاز کرده و در دوره بین سالهای ۲۰۰۹ الی ۲۰۱۴ پروژه های مدرن سازی خود را با سرعت بالایی به پیش می برد. در سال ۲۰۱۴ میلادی و با پیش آمدن بحث درگیری های شرق اوکراین و تصرف منطقه کریمه که در نهایت به ایجاد تحریم های سنگین بر علیه روسیه شد، مشکلاتی را پیش آورده و در نهایت منجر به کاهش بودجه های دفاعی و فشار به بخش های مختلف نظامی این کشور شد.

روسها در سالهای اخیر بحث توسعه مهمات هوا پرتاب با بهره گیری از هوش مصنوعی را مطرح کرده اند. در عین حال مهم ترین اولویت مسکو در بخش فناوری هوش مصنوعی، پیوند زدن آن ها با سامانه های بدون سرنشین در هوا، زمین و دریا است. در فضای بعد از فروپاشی شوروی سابق و همچنین بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر، کارشناسان روسی بارها و بارها مشاهده کردند که چطور پرنده های بدون سرنشین در میدان های نبرد مختلف بسیار موثر ظاهر شدند و این کشور نیز باز هم به دلیل مشکلات عمدتا مالی از این رقابت عقب بوده است.

مشخصا در کشور روسیه استعدادهای انسانی و صنعتی زیادی برای توسعه بخش هوش مصنوعی و خصوصا بدل کردن آن به یک توانایی نظامی وجود دارد اما مشکل بزرگ آنها همچنان نبود منابع کافی برای برنامه های مختلف نظامی به شمار می آید.

قاره سبز و ادامه مشکل پروژه های مشترک دفاعی

در اروپا شرکت های نظامی، توانایی صنعتی و فناورانه بسیار قدرتمندی وجود دارد که می تواند این بلوک را به یک قدرت نظامی بزرگ بدل کند. در کنار این قدرت صنعتی و علمی، توانایی مالی خوبی نیز وجود دارد ولی همچنان شاهد به نتیجه نرسیدن بسیاری از طرح های دفاعی خصوصا نمونه های مشترک در قاره سبز هستیم. مسئله توسعه فناوری هوش مصنوعی خصوصا بحث استفاده از آن در سیستم های بدون سرنشین و بحث حملات فوجی از جمله مهم ترین این بحث ها به شمار می آید.

در اینجاست که مشکلات مدیریتی و نگاه های متفاوت باعث کند شدن و ای بسا توقف در مسیر شود. اولا کشورهای اتحادیه اروپا با توجه به ساختارهای سیاسی و سابقه تاریخی و برنامه های مختلف برای آینده خود، مشخصا در بخش نظامی نیز دارای اولویت های گوناگونی هستند. این دیدگاه های متفاوت یکی از دلایل کاهش سرعت توسعه پروژه های دفاعی در اروپا به صورت کلی است. اما به صورت خاص تر در بحث هوش نظامی در بخش نظامی اروپایی ها شدیدا در گیر دار مسائل قانونی و کنترلی این سامانه ها هستند.

وارد شدن فناوری هوش مصنوعی مشخصا در نهایت منجر به توسعه سیستم های خود ران و مستقل از کاربر شده و این بحث منتقدان بسیاری جدی در بین برخی از احزاب سیاسی اروپایی دارد. اگر این مسائل خاص حل شوند، مشخصا اروپا تلاش بسیار بیشتری در بخش هوش مصنوعی در حوزه نظامی خواهد داشت.

در اطراف ایران چه خبر است؟

اگر نگاهی به همسایگان و منطقه نزدیک به کشور خودمان داشته باشیم، مجددا شاهد ظهور نام هایی چون ترکیه و رژیم صهیونیستی هستیم. به غیر از تلاش های جمهوری اسلامی ایران در بخش پرنده های بدون سرنشین مجهز به هوش مصنوعی، در ترکیه نیز بحث این توانایی باز هم در غالب بدون سرنشین ها مطرح شده و برخی اعتقاد دارند که در سال ۲۰۲۰ میلادی و در جریان درگیری های لیبی نیز پرنده بدون سرنشین انتحاری Kargu-۲  به صورت خودران مورد استفاده قرار گرفته است. ترکیه همچنین برنامه هایی برای توسعه توان حملات فوجی بر پایه استفاده از پرنده های بدون سرنشین دارد اما کاملا از کشورمان عقب تر است.

پهپاد Kargu-۲ ساخت ترکیه

اما در سوی دیگر میدان رقابت فناوری نظامی در منطقه رژیم صهیونیستی حضور دارد که در آنجا نیز بحث استفاده از هوش مصنوعی برای برخی از پرنده های بدون سرنشین انتحاری، بمب های هدایت شونده، سیستم های رباتیک زمینی و سامانه های کنترل و فرماندهی مطرح شده است.

خودروی بدون سرنشین Guardium MK III رژیم صهیونیستی با قابلیت حرکت خودران

با این اوصاف، مشصخ است که فناوری هوش مصنوعی پتانسیل های بسیار بالایی در آینده زندگی بشر، خصوصا بخش نظامی داشته و هر کشوری بتواند در این بخش پیشرفت کند دست بسیار برتری را حوزه جهانی خواهد داشت؛ مسئله ای آینده نگرانه که به درستی توسط رهبر انقلاب مورد اشاره قرار گرفته و باید به عنوان یک هدف استراتژیک در نظر گرفته شود. طبیعتا از هم اکنون انتظار می رود دولت، مجلس و صد البته نیروهای مسلح به مانند بسیاری از دفعات قبل، در پیروی و اجرای این تدبیر، در کشور و حتی منطقه پیشقدم باشند.