شهید دکتر مصطفی چمران از شخصیت‌های تاثیرگذار در روند انقلاب اسلامی است که عموما به بعد نظامی شخصیت وی توجه شده است. با این‌حال، عملکرد  او چند وجهی بوده و علاوه بر فعالیت در میادین جهاد و دفاع، در حوزه‌های سیاسی، علمی و اجتماعی نیز شاهد ایفای نقش دکتر چمران هستیم. در این نوشتار کوتاه تلاش می‌شود، منش سیاسی و اجتماعی شهید چمران مورد بررسی قرار گیرد.

روحیه ایثار و از خودگذشتگی

یکی از ویژگی‌های بارز شهید چمران در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی روحیه ایثار بود و این روحیه حتی در عرصه جهاد و دفاع مقدس نیز خود را به خوبی نشان می‌داد. او همواره خود را وقف آرمان‌ها و ارزش‌های والای دینی و فرهنگی می‌کرد که برآمده از اسلام بود. جهاد و ایثار او نه برای هیاهوهای سیاسی و خودنمایی، بلکه در راستای رضای الهی و اهداف مقدس بود. در دست نوشته‌های شهید چمران همواره از عشق به شهادت سخن به میان آمده و او همیشه در میادین جنگ و دفاع از مرزهای اسلامی همواره با ایثار و از خودگذشتگی تلاش داشت به حفاظت از اسلام بپردازد.

توجه به آرمان‌های انقلاب اسلامی

مصطفی چمران همواره در مصاحبه‌ها، تقریرات و بیانات خود به آرمان‌های انقلاب توجه می‌کرد و بررسی نوشته‌ها و مصاحبه‌های وی نشان می‌دهد که او ارکان انقلاب اسلامی را ذیل دین و معنویت، رهبری و مردم می‌دانست و با توجه به این ارکان تاکید داشت که اهداف انقلاب اسلامی شامل عدالت اجتماعی، فقرزدایی، استقلال، آزادی، و تحول روحی و معنوی است.

آسیب ‌شناسی انقلاب نیز همواره مدنظر وی بود. آسیب‌های انقلاب از دیدگاه شهید چمران به دو دسته خارجی و داخلی تقسیم می‌شود. وی درباره آسیب‌های خارجی به عناصری نظیر ابرقدرت‌ها، صهیونیست‌ها و قدرت‌های پوشالی وابسته به ابرقدرت‌ها اشاره می‌کند و آسیب‌های داخلی را چنین برمی‌شمارد؛ گروهک‌ها، فرصت‌طلبان، منفعت‌پرست‌ها، مصلحت‌اندیشان، طاغوت و هواهای نفسانی، تفرقه، جناح‌بازی و سیاست بازی.

خدمت صادقانه

دکتر چمران، سال‌های زيادی از عمر خود را به تعليم و تعلم تفکر جهادي با اعتقاد به تغيير جامعه پرداخت. چمران را به علت تلاش‌هایی که برای استحکام، مانایی و استقرار نظام جمهوری اسلامی انجام داده است، «خادم انقلاب» لقب داده‌اند. او در خدمت به جامعه، صرفاً به رضای الهی توجه داشت و با پارسایی و زهد به فعالیت‌های خیرخواهانه می‌پرداخت. در خاطرات مختلف نقل شده است که چمران با محرومان همدردی داشت و همواره با امر به معروف و نهی از منکر سعی می‌کرد از حقوق افراد بی‌بضاعت دفاع نمایند و حامی مستضعفین و محرومان جامعه باشد. حاج حسين خليل- معاون سياسي دبير کل حزب‌الله لبنان- در خصوص روحیه خدمت در شهید چمران اشاره می‌کند؛ «او با پشتکار و به نحوی خستگي ناپذير، به اين راه و خط خدمت می‌کرد. داراي شخصيت علمي و با ايمان و بسيار بسيار به فقيران و تهي دستان نزديک بود و نسبت به کوچک و بزرگ اهتمام داشت.»

توجه به تشکیلات

شهید چمران مخالف انفراد و تک‌روی در فعالیت‌های نظامی و سیاسی بود و همواره بر کار تشکیلاتی و لزوم توجه به انضباط گروهی تاکید می‌کرد. او همواره به اصول احترام می‌گذاشت و هیچگونه سازشی نسبت به افرادی که در تشکیلات نسبت به اصول اسلام بی‌توجه بودند نداشت. وی در فعالیت سیاسی نیز بی‌باک و شجاع بود. به دلیل همین روحیه تشکیلاتی بود که او علاوه بر ایران، در آمریکا، مصر و لبنان مترصد کادرسازی و ایجاد تشکیلات منظم و ساختاری علیه استکبار و استعمار بود که بتوانند اهداف خود را پیگیری نماید. به عنوان نمونه، چمران ساختارها و تشکیلاتی نظیر حرکت المحرومین، کمک به شکل‌گیری ساختار نظامی لبنان و.... را پیگیری کرد.

توجه به مضامین اخلاقی در مناسبات اجتماعی و سیاسی

اخلاق و معنویت در زندگانی و شخصیت علمی و اجتماعی مصطفی چمران نهادینه شده بود و نمونه‌های فراوانی از برخوردهای اخلاقی وی در جبهه‌های جنگ، در محیط خانواده و در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی وجود دارد که نشان‌دهنده پیوند اخلاق با سیره عملی وی است. او در فعالیت‌های اجتماعی خود به تسلیم و رضا در برابر خواست و اراده خداوند، شکر نعمت، عدل، حق‌طلبی، نکوهش ظلم و ستم، زهد، فروتنی، آزادگی، عدم دلبستگی به دنیا، صبوری، قناعت، انفاق، بخشش، پندپذیری، امر به معروف و نهی از منکر، عفو و گذشت و نکوهش نفاق توجه داشت.

تبعیت از ولی فقیه

شهید چمران به خصوص بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای جلوگیری از بروز انحرافات و بی عدالتی‌ها و بی‌تقوایی‌ها در تقابل‌های سیاسی معطوف به قدرت، تلاش خود را الگوسازی مبتنی بر اطاعت از ولایت و رهبری امام خمینی (ره) می‌دانست و او در این هدف موفق بود. در این مسیر، آگاهی و بینش شهید چمران باعث شد تا از مرز خودبینی و خودخواهی‌ها گذر کند و با تبعیت از رهبر معظم انقلاب اسلامی در حوزه‌های دفاع و مبارزه، به تعالی دست یابد. او از ته دل فریاد می‌زد: «من نمی‌گویم ولی فقیه معصوم است ولی ملتی که به امر خدا به امر ولی فقیه اعتماد می‌کنند، خدا اجازه اشتباه به آن رهبر را نمی‌دهد و به نوعی به او معصومیت می‌بخشد.»

مبارزه مستمر با ظلم و استبداد

یکی از خصوصیات شهید چمران، مبارزه با ظلم، استبداد و جنایت‌های ضدبشری است. او در طول حیات خود همواره با ظلم و استبداد خارجی و داخلی مبارزه کرد و این امر نه تنها به ایران منحصر نبود بلکه در لبنان و مصر هم چنین روحیه‌ای داشت. مهدي اميرکمالی- اولين کاردار سفارت جمهوری اسلامی ايران در لبنان- در این خصوص اشاره می‌کند؛ «دکتر چمران به خاطر حساسيت‌های ويژه‌ای که از دوران کودکی و نوجوانی نسبت به مسائل انسانی داشت و به منظور مبارزه با ظلم و استبداد در ايران، امريکا و سپس مصر و لبنان با هدف پيوستن به جريان عدالت‌خواهی هجرت می‌کند. از همه تعلقات و وابستگی‌ها و موقعيت‌ها می‌گذرد و از بهترين و پيشرفته‌ترين نقطه جهان به يکی از فراموش شده‌ترين مناطق جغرافيايی آن زمان يعنی جنوب لبنان پا می‌گذارد و به ميان محرومين می‌آيد و در کنار ملتی مظلوم و تحقير شده که جز خدا هيچ کسی را ندارند مهمترين استراتژی اجتماعی، سياسی، فرهنگی و نظامي را پايه گذاری می‌کند.»

امام خمینی (ره) در این زمینه می‌فرمایند: «ملت شهید‌پرور ما سربازی را «شهید چمران» از دست داد كه در جبهه‌های نبرد با باطل چه در لبنان و چه در ایران حماسه آفرید و سرلوحه مرام او اسلام عزیز و پیروزی حق بر باطل بود.»