از کالبدشکافی یک واقعه تا جمعه خونین
ایران اسلامی یکی از با سابقه‌ترین و کهن‌ترین کشورهای غرب آسیاست که در طول تاریخ سراسر افتخارآمیز خود در مقابله با استبداد تجارب گسترده‌ای اندوخته است.
به گزارش شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی واقعه 17 شهریور كه به عنوان یكی از پدیده‌های شتاب‌زای انقلاب اسلامی به شمار می‌رود؛ واقعه‌ای تاریخی در جریان ناآرامی‌هایی است که در نهایت به وقوع انقلاب ۱۳۵۷ ایران انجامید. در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی، تظاهرات مخالفان رژیم شاه و انقلابیون در محلات جنوبی و میدان ژاله تهران، منجر به سرکوب خونین تظاهرکنندگان توسط نیروهای نظامی ارتش شاهنشاهی ایران شد.
این واقعه که معروف به «جمعه سیاه» و در منابع از آن با عنوان «کشتار ۱۷ شهریور» نیز یاد می‌شود، در میان وقایع سال آخر حکومت پهلوی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود. در حقیقت با این کشتار، راه مخالفان و مبارزان برای همیشه از حکومت جدا شد به‌گونه‌ای که آشتی میان حاکمیت و مردم امکان‌پذیر نبود.
به همین مناسبت، گزارشی از کتابشناسی توصیفی این روز را آماده شده است. با دقیق‌شدن کتابشناسی مربوط به این روز، متوجه می‌شویم که تاریخ‌نگاران و نویسندگان پس از انقلاب، کتاب‌های چندانی درباره این موضوع تاریخی که یکی از رویدادهای سرنوشت‌ساز تاریخ انقلاب است، ننوشته‌اند و منابع این رویداد چندان وسیع نیست.
مشروح این کتابشناسی را در زیر می‌خوانید.
1- گام به گام با انقلاب (جلد اول)
اکبر خلیلی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، حوزه هنری، 1375
در اين کتاب مسائل و اتفاق‌های سياسي منجر به پيروزي انقلاب اسلامي بررسي شده است. نويسنده در اين نوشتار که به صورت يادداشت‌هاي روزانه تنظيم كرده، بر آن است که پيشامدهاي متعدد سياسي در سال 1357 هـ.ش. از ۱۷ شهريور تا 24 بهمن‌ماه را روايت کند. وي در خلال اين يادداشت‌ها اشاره‌هايي به جمعه خونين شهريور 57، متن لايحه حکومت نظامي در همان ماه، سخنراني بختيار و سوگند تاريخي وي، صحبت‌هاي شاه در جلسه‌اي با امراي ارتش، بازگشت حضرت امام خميني(ره) به ايران و پيام ايشان در ۲۲ بهمن به ملت درباره ارتش دارد.
2- سیر تکوینی انقلاب اسلامی
جواد منصوری، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1375
اين كتاب كه با هدف تبيين و شناخت ريشه‌ها و زمينه‌هاي انقلاب اسلامي تاليف شده، مروري گذراست بر مهم‌ترين رويدادها و تحولات تاريخ معاصر ايران از دوره قاجار و همزمان با نهضت تنباكو تا پيروزي انقلاب اسلامي.
مطالب كتاب با تاكيد بر تحليل نقش و عملكرد دول استعمارگر انگليس، روسيه و آمريكا در اين دوره، در چهار بخش تنظیم شده است. بخش يكم با عنوان «سلطه استعماري انگليس و روس» كه مقطع ورود استعمار و بروز نهضت تنباكو (در عصر قاجار) تا كودتاي 28مرداد 1332را در برمي‌گيرد از پنج فصل تشكيل شده است 1ـ آغاز بيداري2- نهضت مشروطيت 3ـ كودتاي انگليس و حكومت رضاخان 4- جنگ جهاني دوم و پي‌آمدهاي آن 5- فراماسونري. در بخش دوم كه «سلطه آمريكا» نام گرفته، رويدادهاي پس از كودتاي 1332تا قيام 15خرداد 1342طي چهار فصل بازگو مي‌شود 1-كودتاي آمريكا و آغاز ديكتاتوري2ـ تاريخ مختصر نفت3- سياست‌هاي جديد آمريكا و آغاز نهضت اسلامي4- دستگيري امام خميني (ره) و گسترش قيام. بخش سوم با عنوان «دوران خفقان و سركوب»مشتمل بر سه فصل است: 1- كاپيتولاسيون2- تبعيد حضرت امام (ره) و تشديد خفقان 3- تحولات منطقه و نقش جديد ايران. آخرين بخش كتاب كه «سقوط حاكميت آمريكا» نام گرفته نيز از چهار فصل تشكيل شده كه عبارت‌اند از 1- شاه در سراشيبي سقوط 2- ظهور انقلاب و بي‌ثباتي دولت‌ها 3- سقوط حاكميت آمريكا 4- ورود حضرت امام (ره) و پيروزي انقلاب اسلامي. كتاب با جمع‌بندي و نتيجه‌گيري، روزشمار وقايع مهم تاريخ معاصر، و فهرست منابع به پايان مي‌رسد.
3- روزشمار انقلاب اسلامی(جلد 5)
دفتر ادبیات انقلاب اسلامی،حوزه هنری،1378
اين كتاب جلد پنجم از مجموعه «روز شمار انقلاب اسلامي» است كه در آن اخبار و رويدادهاي شهريور ماه سال 1357به ترتيب روز گزارش شده است. اين مطالب از روزنامه‌ها و نشريه‌هاي داخلي و خارجي، كتاب‌هاي چاپ داخل و خارج، خاطرات رهبران و مبارزان انقلاب اسلامي، بايگاني فرهنگ ناموران معاصر ايران و ساير منابع استخراج و گردآوري شده است. كتاب با مقدمه‌اي كوتاه درباره اوضاع سياسي و مهم‌ترين حوادث شهريور 1357آغاز مي‌شود، آن‌گاه اخبار و حوادث اين ماه با تحليلي از آنها به ترتيب روزها نقل مي‌شود. منابع و ماخذ و توضيحات مربوط به وقايع هر روز، در پايان اخبار همان روز آمده است. كتاب با عكس‌هايي از شخصيت‌ها، رويدادها و روزنامه‌هاي دوران مورد بحث همراه است و با فهرست اعلام به پايان مي‌رسد. 
4- انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (کتاب یازدهم)
مرکز بررسی اسناد تاریخی،1381.
كتاب حاضر «مجموعه سندهاي سازمان امنيت و اطلاعات كشور» (ساواك) طي ماه‌هاي 17/10/ 56تا 29/11/ 56 است كه به انواع مقالات، كتاب‌ها، شخصيت‌ها، سخنراني‌ها و ديگر فعاليت‌هاي دوره ياد شده اختصاص دارد. ذيل هر سند به نوع طبقه‌بندي سند، متن اصلي و توضيحاتي مختصر اشاره شده است. در بخش پاياني كتاب فهرست اعلام آمده است.
5- نشست ت‍خ‍ص‍ص‍ی ۱۷ شهریور ۱۳۵۷؛ ک‍ال‍ب‍د ش‍ک‍اف‍ی یک واقعه، مجموعه سخنرانیها و مقالات
رخشنده اولادی، هدایت‌الله بهبودی، مهدی توکلی، عبدالمجید معادیخواه، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی و ف‍ره‍ن‍گ‍س‍رای انقلاب/۱۳۸۴
كتاب حاضر در دو بخش سامان يافته است. بخش اول متن سخنراني‌ها و پرسش‌ها و پاسخ است. بخش دوم كتاب شامل 3 مقاله است. «17 شهريور و پيامدهاي آن در اسناد» به همراه مقدمه‌اي كوتاه، و اسناد به جاي مانده از ساواك. در اين مقاله به علل انگيزه‌ها، عوامل، آمار و اصل حادثه پرداخته شده همچنين در اين بخش موضع‌گيري امام خميني (ره) درباره‌اين واقعه و پيامدهاي ايشان آمده است. مقاله دوم «ايران در آستانه انفجار» از مجله نيويورك به فارسي ترجمه شده است. مقاله سوم كه «سرزمين پاره پاره شاه» نام گرفته از مجله تايم انتخاب شده است. بخشي از اين مقاله مربوط به واقعه 17 شهريور و ترسيم اوضاع و تحول آن دوره‌ي ايران است. سخنرانان اين نشست عبارت‌اند از «تحليلي از 17 شهريور 1357/ عبدالمجيد معاديخواه»، «خاطراتي از واقعه/ خانم رخشنده اولادي»، «هفده شهريور در اسناد/ هدايت الله بهبودي» و «خاطراتي از واقعه/ مهدي توكلي.»
6- تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷
محمد طحان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶.
نگارنده در این كتاب با بهره‌گيري از مصاحبه‌ها و ساير منابع تاريخ شفاهي به توصيف واقعه خونين قيام هفده شهريور 1357 مي‌پردازد. بر اين اساس پاره‌اي از موضوعات كتاب، به اين شرح است: نهضت امام خميني، پيش زمينه‌هاي قيام هفده شهريور، شكل‌گيري جامعه روحانيت مبارز تهران، بازتاب قيام 17 شهريور، واكنش رژيم در قبال قيام 17 شهريور، و روحانيت و 17 شهريور.
7- 57 سال اسارت: تجزيه و تحليل رخدادهاي دوران پهلوي: استراتژي حضرت امام خميني براي سرنگوني شاه «از پايداري در تبريز تا فاجعه 17 شهريور»
علي‌محمد بشارتي - موسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام (ره)،موسسه چاپ و نشر عروج - 256 صفحه - (در8جلد ) - جلد 8 - وزيري (شوميز) - چاپ 1 سال 1390
موضوع کتاب حاضر، بررسي وقايع اجتماعي و سياسي کشور در دوران حکومت پهلوي است. اين کتاب، هشتمين جلد از مجموعة «57 سال اسارت» است که به شرح استراتژي حضرت امام خميني(ره) براي سرنگوني شاه به همراه تحليل و برررسي اوضاع سياسي کشور در زمان اوج‌گيري مبارزات مردمي عليه رژيم پهلوي اختصاص دارد. نويسنده، در اين راستا پس از واکاوي سخنراني‌ها و پيام‌هاي حضرت امام(ره) به منظور شناخت استراتژي ايشان در مبارزه عليه شاه، پايداري مردم تبريز و مبارزه‌هاي آنها را شرح داده است. وي نوشتار خود را با توصيف چگوني برپايي چهلم شهداي تبريز و بيان علل سقوط دولت آموزگار ادامه داده و با شرح فاجعه هفده شهريور به پايان رسانده است.
از دیگر کتاب‌هایی که درباره واقعه 17 شهریور نوشته شده است، بدین شرح است:
8- تصمیم شوم ـ جمعه خونین
مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1376
9- Imam Khomeini,s message for black Friday
س‍ت‍اد ب‍زرگ‍داش‍ت س‍وم‍ی‍ن س‍ال‍گ‍رد پ‍ی‍روزی انقلاب، وزارت فرهنگ و ارش‍اد اسلامی، 1360
10- الام‍ام ال‍خ‍م‍ی‍ن‍ی و ۱۷ شهریور
مترجم: م‍ح‍م‍دج‍واد م‍ه‍ری، تهران، 1368
11- ريشه‌هاي انقلاب اسلامي ايران و شرحي از 17 شهريور
حسينعلي علامه‌نوري - نويد نور - 584 صفحه - وزيري (شوميز) - چاپ 1 سال 1381
12- اوضاع سیاسی ک‍ن‍ون‍ی ایران
اب‍راه‍ی‍م ی‍زدی، [ب‍ی‌ج‍ا]: [بی‌نا]، ۱۳۵۷.
13- دژخ‍ی‍م‍ان شاه و م‍درس‍ه ف‍ی‍ض‍ی‍ه
نوشته محمد رف‍ی‍ع‍ی طال‍ق‍ان‍ی، ۱۳۶۲. (تهران: ۱۷ شهریور
14- ک‍ال‍ب‍د ش‍ک‍اف‍ی یک واقعه: مجموعه سخنرانیها و مقالات
ب‍رگ‍زارک‍ن‍ن‍ده موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ب‍اه‍م‍ک‍اری ف‍ره‍ن‍گ‍س‍رای انقلاب؛ سخنرانان رخشنده اولادی...[و دی‍گ‍ران، تهران : موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی: ف‍ره‍ن‍گ‍س‍رای انقلاب ، ۱۳۸۴
15- ت‍ق‍وی‍م تاریخ دف‍اع م‍ق‍دس
[ت‍ه‍ی‍ه و ت‍دوی‍ن] مرکز پژوهشهای دف‍اع م‍ق‍دس ن‍ی‍روی زم‍ی‍ن‍ی ارتش ج‍م‍ه‍وری اسلامی؛ به کوشش [صحیح: زیر نظر] ف‍ره‍اد ب‍ه‍روزی؛ [وی‍راستار اح‍م‍د ح‍ی‍دری، ش‍ع‍اع‌‌ال‍دی‍ن ف‍لاح‌‌دوس‍ت]، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ۱۳۸۴
