به همین مناسبت با حجت الاسلام امیر علی حسنلو استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه به گفت‌وگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:

*هر یک از ائمه بر اساس وظیفه الهی در عصری که زندگی می‌کردند با توجه به شرایط زمانی وظایف امام و پیشوای دینی را به خوبی انجام می‌دادند، نقش تبلیغی و شیوه‌های تبلیغی امام رضا علیه السلام در گسترش نهضت علمی اسلام با توجه به اینکه در آن عصر شاهد رسوخ اندیشه‌های ترجمه‌ای بوده‌ایم بسیار مؤثر بود؛ در این زمینه توضیحاتی را بفرمائید:

عصر ترجمه را می‌توان به فضای باز مجازی امروز در آن دوره تشبیه نمود که علوم دیگر از تمدن کهن ایران و میراث تمدن هند و روم و یونان باستان که نماینده تمدن غرب است به عربی که زبان علمی اسلامی بود ترجمه گردید و اوج شکوه علمی دوران خلافت از آغاز تاکنون است لذا این دوره بسیار خاص می‌باشد؛ عصر امام رضا علیه السلام یک ویژگی خاص دیگر نیز دارد و آن وجود دانشمندان بزرگ از فرق اسلامی وادیان دیگر در عرصه علمی گستره بزرگ جغرافیایی خلافت اسلامی که در واقع یک امپراطوری بزرگ بود این دانشمندان همه مطرح و مؤثر و گفتمان ساز در عصر خود می‌باشند، لذا اگر گفتمان‌های اسلامی امام رضا علیه السلام و ابتکارات علمی و نبوغ علمی و برجستگی حضرت نبود معلوم نبود که تمدن اسلامی در مقابل این چالش‌های علمی به چه سویی راه می‌برد.

*ویژگی‌های شخصیتی امام علیه السلام چقدر در این امور مؤثر بود؟

نبوغ خاص امام در تبلیغ دین با استفاده از آیات قرآن کریم و از ابزارهای علمی و میراث اجداد خود از جمله روش‌های پیامبر اعظم (ص) وروش های امیر المومنین علیه السلام امامین صادقین علیه السلام وپدر بزرگوارش موسی بن جعفر علیه السلام بسیاری مؤثر و گسترده است؛ تأثیر بس بزرگ روش تبلیغ امام که بیشتر به صیانت از تمامیت دین متمرکز است که از سوی ادیان دیگر و مبلغان این ادیان و دانشمندان یهود و نصارا و آثار ترجمه شده در چالش قرار گرفته و مسلمانان در نقاط مختلف از جمله مرو که در این دوره از یک جهت قطب علمی جهان اسلام به شمار می‌رود؛ حضور امام در شرق ایران اگرچه به اجبار صورت گرفته است اما همین اجبار را امام به فرصتی بی مانند برای تبلیغ اسلام اصیل به کار بست؛ جلسات علمی و گعده های علمی بین الادیانی و به قول امروز همایش‌های علمی که در این دوره مامون با نیت و قصدهای مختلف برگذار می‌نماید، امام علیه السلام همین جلسات را با گفتمان خود پیش می‌برد و تمامیت دین از همه تهاجمات و افکار شبهه‌ناک حفظ می‌شود محل سکونت امام مبدل می‌شود به مرکز امید علمی همه مسلمانان اعم از فرق مختلف اسلامی و شخصیت امام به خاطر برجستگی فوق‌العاده علمی مبدل به محبوب‌ترین دانشمند این عصر حتی بین پیروان ادیان دیگر می‌شود؛ تا جایی این برتری مطرح می‌شود که ائمه و فرزندان پس حضرت در این دوره به ابن الرضا علیه السلام شهره می‌شوند؛ شخص مامون دانشمندترین خلیفه و حاکم اسلامی بین همه خلفا و پادشاهان مطرح هست تا عصر حاضر اما با همه برجستگی علمی در مقابل علم و دانش حضرت با همه کینه و دشمنی سیاسی که با امام به جهت محبوبیت حضرت بین امت اسلام دارد زانو می‌زند و از علوم حضرت در هر فرصتی استفاده می‌نماید و سوالات مهم درباره خلافت و امامت و مسائل سیاسی و عقیدتی اسلامی می‌پرسد و پاسخ‌های بسیار قوی و مستدل می‌شنود.

*مامون عباسی از جریان ولایت عهدی به دنبال چه چیزی بود؟

مامون با همه درایت و ذکاوت به خوبی می‌داند خلافت و امامت مختص این خاندان است اما تزویر و غرور اجازه نمی‌دهد که حضرت را که و ولایت عهدی برگزیده است جریان ادامه یابد؛ و تصمیم به برداشتن حضرت از این منصب می‌گیرد؛ هیچیک از خلفا این تصمیمی که مامون گرفته است را نگرفته و این عمل مامون خود یک استراتژی و تاکتیکی عجیب بود برای غلبه بر رقابت خاندانی که بین خودشان اختلاف بود از طرفی این روش یک رد علمی و استدلالی به همه خلفای مدعی پیشین بود؛ مامون با این روش خود و ولیعهد نمودن امام رضا علیه السلام آمال سیاسی فراوان داشت که در ظاهر به همه رسید اما غافل از اینکه امام علیه السلام نیز او را در مشروعیت بخشی به خلافت خود که آرزو و هدف اصلی بود ناکام گذاشت لذا نه تنها خلافت خود نامشروع شد بلکه خلافت خلفای پیشین هم عملاً نامشروع و حقانیت اهل بیت به کرسی نشست و روش تبلیغی امام رضا علیه السلام فراتر از همه روش‌ها و راه بردها به طور برجسته و چیرگی فراگیر و خاص پیروز شد از طرفی به روش‌های مامون از جهت دیگر به روش‌های همه مدعیان از فرق اسلامی درباره حقانیت خلافت دیگران و از جهتی به افکاری که متأثر از متون ترجمه در فضای اندیشه‌ی اسلامی مسلط می‌شد و افکار و اعتقادات و باورهای دینی مسلمانان را با چالش‌ها و شبهات درگیر کرده بود روش و منش و شیوه‌ها و برجستگی علمی حضرت با این روش‌ها همه را نجات داد و مشکلات را از سر راه امت اسلام برداشت؛ تمدن اسلامی با محوریت امام رضا علیه السلام از این گرده پر خطر نیز با اوج اقتدار و شکوفایی گذر نمود و دوره جدید از بالندگی و شکوفایی علمی خود را به قیادت اهل بیت علیه السلام آغاز کرد؛ با تحقیق به این نکته می‌توان رسید که شکوه و رونق تمدن اسلامی و حاکم شدن فضای علمی در سراسر قلمرو اسلامی در این قرن از همین زمان با روش‌های امام رضا علیه السلام آغاز شده است که این همه کتاب خانه و مکاتب علمی مختلف و گرایش به علم و توسعه مراکز فرهنگی متأثر از این روش اهل بیت است که امام رضا علیه السلام دانشگاه تأسیس شده توسط امام صادق را اینگونه با شرایط زمان و امکاناتت عصر خود پیش می‌برد.

*این شیوه ثامن الائمه علیه السلام برای همه مبلغین امروز می‌تواند درس‌آموز باشد که از امکانات فراهم شده توسط دشمن یا دیگرانی که دشمن هم نیستند می‌تواند بهترین بستر تبلیغ دین با گفتمان سازی های نوین که برای بشر جذابیت داشته و دارد باشد.

بله. درست است. مساله زبان در این روش‌های امام و مساله تسلط به محتوای تبلیغی دیگران نیز موضوعیت دارد که مبلغین امروز باید توجه داشته باشند؛ یعنی مسلط به بسترها و تاکتیک‌های این فضای مجازی داشته باشند؛ ثامن الحجج علیه السلام به تنهایی در مقابل همه اینها غالب و چیره هست و یکه و تنها به یاری الهی با پشتوانه علم و آگاهی و تجارب اجداد طاهرین و تسلط بر قرآن کریم بر همه چیره می‌شود.

بنابراین با توجه به ویژگی خاص دوره امامت آن حضرت، نهضت علمی که سراسر جهان اسلام را فرا گرفته بود، نشاط خاصی بر جامعه علمی حاکم شده بود، و مامون که دشمن درجه یک امام است ابزاری فراهم می‌نماید احتمالاً برای چیره شدن به امام اما ثامن الحجج علیه السلام با محدودیت‌های فراوان که در اظهار علوم و توانمندی‌های خود دارد از همین اسباب بهترین سودها را می‌برد برای تبلیغ دین و حفظ دین در مقابل شبهات ابتکارات بی مانند دارد که واقعاً جای تأمل و بررسی‌های زیاد هست؛ امام از انواع علوم رایج زمان بهره می‌برد؛ با همه فرق اسلامی مرتبط است؛ در حضرت به روی همه باز است؛ لذا مبلغین و مؤثرین در فرهنگ درهای خود را با تقلید و تاسی از امام رضا علیه السلام برای مردم باز کنید؛ ارتباط خود را با مردم توسعه بدهید؛ امام با مردم بسیار ارتباط نزدیک دارد بین مردم است؛ مسئولین فرهنگی و علمی اعم از حوزویان و دانشگاهیان ارتباط با جوانان را گسترش دهید تا همه توطئه‌های فرهنگی دشمنان خنثی شود بسیاری از شبهات کنونی ریشه در توهمات و داده‌های غلط است که بسیاری از اینها در دیدارها و ملاقات چهره به چهره رفع خواهد شد.

*عواملی که جنب‌وجوش ها در جامعه علمی آن روز مؤثر بود را نام ببرید؟

نخست نهضت ترجمه و ورود افکار و اندیشه‌ها و ملل مختلف به اسلام که با سوالات و شبهات فکری مختلف به جهان اسلام وارد شده و تمام این سوالات را از فرهنگ اسلام پاسخ می‌خواستند. مساله بعد وسعت قلمرو اسلامی و آزادی مسافرت در قلمرو جهان اسلام برای کسب علوم و فنون مختلف. پس از آن می‌توان به رواج عقل‌گرایی در جهان اسلام و ظهور مکاتب فکری در مقابل مکاتب اخباری و ظاهری که مخالف عقل‌گرایی بودند اشاره کرد. امام رضا از همین شیوه برای پاسخ به شبهات توحید و امامت و نبوت و معاد بهره برد و روایاتی در این باب از حضرت نقل گردیده است. مساله دیگر رقابت مکاتب فکری مختلف و فرقه‌های اسلامی و انبوه دانشجویان در جهان اسلام؛ امام رضا علیه السلام با درک درست از این شرایط در جذب دانشمندان و برگزاری جلسات علمی و داشتن ارتباط با آنان جمعی از آنان را به خود جذب وراهنمایی نمود و آخرین عامل حمایت برخی از حاکمان عباسی از نهضت‌های علمی مثل تأسیس بیت‌الحکمه و حمایت مادی هارون و مأمون از این مرکز علمی.

*امام رضا علیه السلام در این برهه فعالیت علمی خود را در چه روش‌هایی متمرکز کرده بود؟

امام نخست با پاسخگویی به شبهات علمی، عقیدتی و حراست از عقاید مردم، خصوصاً صیانت از اسلام اصیل با حضور و ارتباط مستقیم با مردم فعالیت می‌کردند و هیچ مانعی از این ارتباط نبود جز آنکه مامون محصور کرد بعد از اینکه فهمید این ارتباط‌ها ارکان قدرت او را به لرزه در می‌آورد.

دیگر روش امام، شرکت در جلسات علمی و مناظرات کلامی که با حضور رهبران فرقه‌های اسلامی و ملل دیگر و رهبران ادیان دیگر که بیشتر توسط مامون تشکیل می‌شد. از دیگر روش‌ها می‌توان به تبیین جایگاه امامت در مقابل همه مسلمانان و فرقه‌هایی چون واقفیه که بر امامت امام کاظم باقی بوده و امامت امام رضا علیه السلام را قبول نمی‌کردند اشاره کرد؛ فرق اسلامی دیگر همه در این عصر به برتری امام پی بردند؛

روش تبلیغی مهم دیگر امام که ادامه روش ائمه پیشین بود تربیت شاگردان متخصص در علوم مختلف و پاسخگو و مرتبط با مردم و حضور در بین مردم است. از جمله روش‌های امام علیه السلام بیان احکام اسلام و اهمیت به تبیین احکام فقهی و تکالیف فردی است از وضو تا جزئیات احکام چنانکه در روش ائمه دیگر این روش وجود دارد و امام به ادامه همین روش استمرار بخشید. یکی از شیوه‌های دیگر حضرت در تبلیغ برگزاری جلسات گعده و گفتگوی چهره به چهره و مستقیم با مردم هست دیدم مردم در سیره حضرت موضوعیت دارد خیلی مهم؛ ارتباط چهره به چهره از نظر حضرت به قدری مهم است که هرگز درش روی مردم بسته نیست؛ فرصتی که در خراسان پیش آمد امام از این فرصت در هدایت مردم و تبلیغ دین بهره‌های فراوان برد.

در بیان حدیث سلسله الذهب که در جمله‌ای قصار و کوتاه حضرت ضمن تبیین توحید و معرفی پیامبر (ص) امامت را نیز مطرح می‌کند و اصول دین را با کوتاه‌ترین جملات برای مردم با نمایاندن چهره نورانی خود مطرح می‌نماید؛ یعنی با مردم برای بیان دین و معارف باید چهره به چهره دیدار نمود.

از جمله روش‌های حضرت در تبلیغ دین وبیان معارف دینی به روش اختصار گویی است، اطاله کلام در سیره پیامبر (ص) و اهل بیت علیه السلام هرگز راه ندارد؛ اطاله نمازهای جماعت و سخن در روش آنان هرگز راه ندارد؛ اقامه نماز در سیره اهل بیت یک روش تبلیغ است و یک نوع تبلیغ دین و درس اخلاق و عبودیت است؛ امیر مؤمنان کارگزاران خود را از اطاله نماز و طول دادن نماز و رنجاندن مردم و فراری دادن مردم از دین می‌داند و از آن نهی نموده و باز می‌دارد و بخش نامه می‌دهد به استاندارانش که نماز را طول ندهید؛ امام رضا علیه السلام از نماز برای تبلیغ دین و هدایت مردم استفاده می‌نماید و نماز صحیح را بهترین تبلیغ دین می‌داند؛ اهل بیت علیه السلام بهترین حکمتها را با جملاتی کوتاه و رسا بیان داشته اند.

نکته دیگر در روش تبلیغ امام رضا علیه السلام این است که حضرت آراسته وبا پوشش‌های پاکیزه و برازنده در تبلیغ و در بین مردم حضور می‌یافت؛ برای حضور در جلسات مناظره که یکی از روش‌های تبلیغی اهل بیت علیه السلام است با لباس‌های پاکیزه و آراستگی خاص و لباس‌های معطر به بوی خوش حضور می‌یابد.از روش‌های تبلیغ حضرت استفاده از هنر مناسب عصر می‌باشد؛ هنرهای ادبی و سوگوارانه و برگزاری جلسات مرثیه و مدح اهل بیت و تبیین توحید و معارف دین هست؛ این خود مجوزی است برای استفاده‌های بهینه از هنر در تبلیغ دین.

*در پایان چنانچه نکته‌ای هست بفرمائید:

نتایج این تلاش‌های علمی برای شیعه و معتقدان به امامت بسیار مغتنم بود و برای جهان اسلام افتخاراتی بزرگ داشت و در تعالی فرهنگی تأثیر مهم از آن جهت که هیچیک از رهبران فرقه‌های اسلامی قادر به پاسخگویی شبهات عقلی حاصل از ورود افکار فلسفی یونان و جریان ترجمه نبودند. اما در این دوره امام رضا علیه السلام در فرصت‌های مختلف به تمام شبهات با روش‌های مختلف پاسخ دادهیچیک از رهبران فرق اسلامی قادر به مناظره با رهبران ادیان دیگر نبودند و سابقه نداشت که از میان فرق اسلامی در پاسخگویی به شبهات دیگر ملل وادیان اینگونه با چیرگی و احاطه پاسخگو باشد، ولی امام رضا علیه السلام با تمام آن‌ها به زیباترین شیوه‌ها و نیکوترین رفتارها و ملایمت و مهربانی مناظره و بر آنان بر اساس منطق خود آنان و استناد به مقبولات و کتاب‌های آسمانی و اعتقادات مذهبی آنان چیره شود. این دستاوردهای بزرگ برای اسلام از هر جهت به شمار می‌آمد حتی از نظر سیاسی و فرهنگی اجتماعی و اقتدار اسلام که خود سبب ثبات و امنیت قلمروهای اسلام و مرزهای عقیدتی و فکری بود و همچنین سبب گسترش اسلام و مایه اقتدار مسلمانان بود.