پس از کودتای امریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که دولت منتخب مردم ایران را به سقوط کشاند و دیکتاتوری خشن و استبدادی، کم سابقه را بر کشورحاکم کرد؛ فضای سنگینی از رعب و وحشت و خفقان، کشور را فرا گرفت. به قدرت رسیدن کندی دموکرات در امریکا ظاهرا با شعار گسترش فضای باز سیاسی و ایجاد اصلاحات در کشور‌های تحت سلطه و نفوذ امریکا برای آنکه مانع از حاکمیت مارکسیسم و شوروی شود؛ به این نتیجه منجر شد که درسال‌های ۳۹ تا ۴۱ برخی گروه‌های سیاسی لیبرال وملی گرا در ایران فعالیت محدود خود را از سر گیرند، اما این نمایش هم چندی نپایید و دولت امینی هم ساقط شد.

با اصرار محمد رضا پهلوی که آنچه امریکا می‌خواست خود وی به نتیجه می‌رساند؛ به اصطلاح انقلاب سفید خود را با کنار زدن امینی و گماشتن اسدالله علم آغاز کرد، اما این ژست دروغین اصلاحات خیلی زود ماهیت ضد دینی خود را نشان داد. ظاهرا رژیم پهلوی به این نتیجه غلط رسیده بود که با رحلت آیت الله العظمی بروجردی و خارج کردن مرجعیت عامه از قم به نجف دیگرمانعی برای به اصطلاح انقلاب سفید شاه و ملت نیست و بدین گونه بودکه اصلاحات ضد دینی خود را آغاز کرد. در اولین گام در ۱۶ مهر سال ۱۳۴۱ به تصویب لایحه اصلاحی قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی اقدام کرد و به موجب این لایحه، واژه اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف شد.  

در واکنش به این اقدام شاه، امام خمینی (ره) بار دیگر مراجع قم را به تشکیل جلسه و اخذ تصمیم فراخواند. در آن جلسه نتیجه بر آن شد که نمایند‌ه‌ای از سوی رژیم دعوت شود تا انگیزه شاه را از طرح این لوایح توضیح دهد. گفتگوی چند باره علما با نماینده شاه (بهبودی) و عدم پاسخ مناسب به پرسش‌ها و پیشنهاد‌های علما بی نتیجه ماند و سبب شد که روحانیون خود نمایند‌ه‌ای (آیت الله آقا روح الله کمالوند) به نزد شاه روانه کنند. شاه نیز به جای اینکه توضیح روشنی به پرسش‌های نماینده علما بدهد، می‌گوید: اگر آسمان به زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا کنم، زیرا اگر (این کار را) نکنم از بین می‌روم. با این سخنان شاه، برای امام خمینی (ره) و سایر علما روشن شد که اصول ادعایی محمدرضا پهلوی مورد حمایت کامل آمریکاست تا جایی که ادامه سلطنتش به اجرای لوایح بستگی دارد. با اعتراض یک پارچه علما این لایحه کنار گذاشته شد، اما شاه برای اجرای دیگر بند‌های برنامه دیکته شده از جانب امریکا بار دیگر خطر کرد و در بهمن سال ۴۱ تصویب اصول انقلاب سفید و شاه ملت که به همه پرسی ظاهری گذاشته شده بود؛ اعلام شد. امری که خبر از طوفان اعتراضی می‌داد.

روحانیت پیشگام مبارزه در وضعیت انفعال ملی گرایان و چپ گرایان

امام و روحانیت اعتراضات خود را به برنامه وارداتی مورد ادعای شاه ادامه دادند. در ادامه مبارزات بر علیه برنامه‌های ضد دینی شاه؛ امام نوروز سال ۴۲ را عزای عمومی اعلام کردند که با حمایت دیگر مراجع همراه شد. در دوم فروردین ۱۳۴۲ که مصادف با ۲۵ شوال ۱۳۸۲ ه. ق؛ و مصادف با سالگرد شهادت حضرت امام صادق (ع) بود، مجلس سوگواریی از سوی امام خمینی در بیتشان و از سوی آیت ا... گلپایگانی در مدرسه فیضیه برگزار گردید. آن روز مأموران زیادی که به طور ناشناس با اتوبوس وارد قم شده بودند پس از ناکامی از برهم زدن مجلس سوگواری بیت امام، وارد مدرسه فیضیه شده و با حمله به طلاب و به گلوله بستن مدرسه، اثاثیه حجره‌ها را در وسط مدرسه به آتش کشیدند و شمار زیادی از طلاب شهید و زخمی شدند.

ماه محرم سال ۴۲ فرا میرسد ودر روز عاشورا امام خمینی (ره) با نطقی آتشین نهضت بزرگ اسلامی خود را وارد مرحله جدی می‌کنند. در وضعیتی که انفعال و سرخوردگی از وضعیت موجود گروه‌های سکولار را به سکوت و انفعال کشانده بود پرچم مبارزه با استبداد پهلوی به دوش امام افتاد. سخنرانی شجاعانه امام که از بعداز کودتای ۲۸ مرداد و دیکتاتوری پهلوی بی سابقه بود رژیم را به وحشت انداخت. دستگیری امام با اعتراض شدید ملت مواجه شد اعتراضی که به تعبیر سرکردگان امنیتی رژیم، غافل گیر کننده بود. دستگاه ساواک تصور نمی‌کرد بازداشت امام با این میزان و سطح از اعتراض ملت مواجه شود. قیامی که درتهران و چندین شهرکشور با شهادت صد‌ها تن از مردم بی دفاع و مبارز؛ رنگ خون گرفت.

آثار و بازتاب‌های قیام ۱۵ خرداد

قیام ۱۵ خرداد موقعیت و منزلت دین نزد مردم و پایگاه روحانیت را نشان داد. در وضعیتی که جریان‌های سیاسی ملی گرا و چپ گرا عملا راهبرد مناسب و موثری برای مقابله با استبداد شاه نداشتند؛ جریان اسلامگرا به رهبری امام آغازگر نهضتی شد که در عرض ۱۵ سال بساط رژیم ستمشاهی را برچید. قیام ۱۵ خرداد و واکنش‌های جانبدارانه قدرت‌های خارجی به خصوص امریکای مدعی دموکراسی وحقوق بشر را در پی داشت. شوروی با این تحلیل که تلاش‌های شاه گامی برای عبور از فئودالیسم است به حمایت از سرکوب قیام پرداخت و همانند خود شاه؛ مبارزان مسلمان را مرتجع نامید. سرکوب خونین مردم؛ چهره مزورانه شاه را که با به اصطلاح انقلاب سفید در صدد دست و پاکردن مشروعیت مردمی بود آشکارکرد و ننگ آلوده شدن دست رژیم به خون صد‌ها شهید ۱۵ خرداد برای آنان برجای ماند. امام خمینی با اعلام اینکه ۱۵ خرداد برای همیشه عزای عمومی است این قیام تاریخی را زنده نگه داشتند و عظمت آن را خاطر نشان کردند.

قیام ۱۵ خرداد، آغازی بر پایان رژیم ستم شاهی

راز ماندگاری پانزده خرداد در این است که به عنوان نقطه عزیمت و سر منشاء بسیاری از تحولات ایران به شمار می‌آید. گرچه خود نیز محصول کارکرد‌های علما و گروه‌های دینی در دهه‌های گذشته است. به عبارت دیگر پانزده خرداد ثمره تلاش‌های گذشتگان و نقطه عطفی در مبارزات سیاسی و دینی انقلاب اسلامی بود. از جمله ویژگی‌های این قیام، مردمی و خودجوش بودن قیام و رهبری منحصر به فرد و بی‌نظیر امام خمینی (ره) است. مطرح شدن اسلام به عنوان یک مکتب مبارزه در این قیام از دیگر مختصات این قیام است. مبارزة همزمان علیه استبداد داخلی و استکبار خارجی، رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی و مبارزه با شخص اول مملکت از دیگر ویژگی‌های این قیام است.

امام خمینی به درستی ریشه مشکلات را وجود شاه در رأس حکومت می‌دانست بنابراین برخلاف دیگران که فقط به نهاد‌های فرودست و از جمله دولت انتقاد می‌کردند، ایشان نوک حملات را متوجه شاه کرد و بدین ترتیب راه را برای سرنگونی نظام شاهنشاهی باز کرد. قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ هر چند به ظاهر یک یا چند روز طول کشید، ولی به دلیل انگیزه‌های الهی که داشت، به عنوان مبداء انقلاب اسلامی و منشاء تحولات وسیع داخلی و بین‌المللی مطرح شد به گونه‌ای که امام خمینی (ره) در تاریخ ۱/ ۶/ ۱۳۴۹ فرمودند: '۱۵ خرداد از خاطره‌ها محو نخواهد شد و باید در سالروز آن، هر چه بیشترآن را زنده نگه داشت. '
پانزده خرداد که مصادف با دوازدهم محرم بود سند زنده مخالفت شجاعانۀ ملت ایران در مقابل استبداد، عمال اجانب و استعمار چپ و راست بود. '

قیام ۱۵ خرداد، انقلابی کوچک و زمینه ساز انقلاب بزرگ

قیام ۱۵ خرداد اگرچه فاقد سازماندهی و برنامه ریزی مشخصی بود و به نوعی قیامی خودجوش بود، اما تجربه ارزشمندی شد تا در انقلاب اسلامی نقاط آسیب شناسایی و با رفع آن‌ها پیروزی انقلاب تضمین شود. نگاهی به جنبش‌های بزرگ جهان اسلام مانند اخوان المسلمین مصر نشان می‌دهد که این جنبش با وجود تلاش حدود یکصد ساله خود در تحقق آرمان‌های خود ناکام ماند، اما نهضت امام خمینی با بهره گیری از تجربه قیام ۱۵ خرداد؛ ۱۵ ساله به ثمر رسید. البته این مهم در سایه بسیج حداکثری و همراهی نخبگان حوزه و دانشگاه و شکل گیری نسلی از جوانان انقلابی و آزادی خواه شکل گرفت. نگاهی به موقعیت شغلی و پیشینه شهدای ۱۵ خرداد نشان می‌دهد؛ بیشتراین شهدا از اقشار مستضعف بازار و کارگر و کشاورز بودندکه با حساسیت نسبت به دستگیری مرجع تقلیدشان اعتراض خود را نشان دادند. انقلاب اسلامی با پایگاه بزرگ مردمی خود در سالیان بعد توانست دیگر اقشار را نیز با خود همراه کند هر چند در تداوم و مانایی انقلاب همچنان طبقات مستضعف و کمتر برخوردار پایگاه اصلی را تشکیل دادند.
امام‌خمینی در سال ۱۳۵۸ با تاکید بر هویت مذهبی و اسلامی قیام، نیروهای پانزده‌خرداد را همان نیروهای انقلاب‌اسلامی دانستند که با رهبری روحانیت به قیام دست زدند:
” پانزده‌خرداد برای اسلام بود و به اسم اسلام بود و به مبدئیت اسلام بود و راهنمایی روحانیت و همین جمعیت‌ها که الان اینجا هستند، این‌ها بودند که ۱۵ خرداد را به وجود آوردند. همین طبقه از افراد اسلامی که برای اسلام قیام کردند و هیچ نظری جز اسلام نداشتند ۱۵ خرداد را به‌وجود آوردند. همین صنف جمعیت بودند که ۱۵ خرداد را به‌وجود آوردند و همین صنف جمعیت بودند که کشته شدند. همین جمعیتی که مقصدی غیر از اسلام ندارند در تعقیب ۱۵ خرداد تا حالا دنبال کردند. '

جمع بندی

این روز‌ها در فضای رسانه‌ای و سیاسی تلاش‌هایی که با حمایت‌های سنگین خارجی و همصدایی رسانه‌هایی که با حمایت‌های مالی غرب، رژیم صهیونیستی و  آل سعود حمایت می‌شوند؛ در صددند تصویری کاذب و غیر واقعی از رژیم پهلوی به دست داده و مخاطبان جوان و‌ای بسا کم اطلاع از ماهیت رژیم پهلوی را فریب داده و به نوعی به تطهیر رژیم پهلوی بپردازند. حال آنکه بازخوانی تحولات و رویداد‌هایی مانند سرکوب خونین قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ ا زجمله نقاط تاریک و صفحات سیاه در کارنامه رژیم پهلوی است. کشتار مردم بی دفاع و مظلوم جنوب شهر تهران که جرمشان اعتراض به دستگیری امام و مرجع تقلیدشان بود با حمایت هردو قدرت غرب و شرق مواجه شد. دولت امریکا با ریاست جمهوری کندی دموکرات همانند روسای جمهور پیشین و بعدی امریکا از قتل عام مردم مسلمان در جریان انقلاب اسلامی حمایت کردند.
قبور شهدای ۱۵ خرداد که مظلومانه در مسگر آباد تهران و ورامین و بهشت زهرا (س) به خاک سپرده شدند سندی گویا از جنایات رژیمی است که تا روز‌های آخر مورد حمایت قدرت‌های مدعی حقوق بشر بود. قیام ۱۵ خرداد در زمان سکوت جریان‌های سیاسی موجب شکست ابهت شاه و آشکار شدن ماهیت ضد دینی رژیم شد. وی که با نقاب ملی گرایی به اصطلاح انقلاب سفید راه انداخته بود با این کشتار وجه ملی خود را از دست داد. رژیم با این قیام تزلزل پیدا کرد و تجربه ارزشمندی فرا روی انقلابیونی قرار گرفت که ۱۵ سال بعد بزرگترین انقلاب زمانه را به نتیجه رساندند. آشکار شدن تفکر و گفتمان اسلامی برای بسیج اجتماعی، ‎ مشخص شدن ظرفیت و آمادگی مردم برای نهضت و قیام در صورت وجود رهبری آگاه و شجاع، روشن شدن ضرورت سازماندهی برای بسیج حداکثری با همبستگی همه اقشار و طبقات و البته پیشگامی حوزه و دانشگاه از پیام‌ها و درس‌های قیام ۱۵ خرداد ۴۲ بود.

منبع: iribnews