زندگی پر بار امام جعفر صادق (ع) مصادف بود با خلافت پنج نفر از بنی امیه (هشام بن عبدالملک – ولید بن یزید – یزید بن ولید – ابراهیم بن ولید – مروان حمار) که هر یک به نحوی موجب تألم و تأثر و کدورت روح بلند امام معصوم (ع) را فراهم می کرده اند، و دو نفر از خلفای عباسی (سفاح و منصور) نیز در زمان امام (ع) مسند خلافت را تصاحب کردند و نشان دادند که در بیداد و ستم بر امویان پیشی گرفته اند، چنانکه امام صادق (ع) در ۱۰ سال آخر عمر شریفش در ناامنی و ناراحتی بیشتری بسر می برد. عصر امام صادق (ع) یکی از طوفانی ترین ادوار تاریخ اسلام است که از یک سو اغتشاش ها و انقلابهای پیاپی گروههای مختلف، بویژه از طرف خونخواهان امام حسین (ع) رخ می داد، که انقلاب «ابو سلمه» در کوفه و «ابو مسلم» در خراسان و ایران از مهمترین آن ها بوده است و از دیگر سو عصر آن حضرت، عصر برخورد مکتب ها و ایدئولوژی ها و عصر تضاد افکار فلسفی و کلامی مختلف بود، که از برخورد ملتهای اسلام با مردم کشورهای فتح شده و نیز روابط مراکز اسلامی با دنیای خارج، به وجود آمده و در مسلمانان نیز شور و هیجانی برای فهمیدن و پژوهش پدید آورده بود.

در منابع روایی در زمینه ویژگی های اخلاقی امام صادق(ع) گزارش هایی از زهد، انفاق، علم فراوان، عبادت بسیار و تلاوت قرآن آمده است. محمد بن طلحه امام صادق(ع) را از بزرگترین افراد اهل بیت، دارای علم فراوان، بسیار اهل عبادت و زهد و تلاوت قرآن توصیف کرده است.

مالک بن انس از ائمه فقهی اهل سنت گفته است: «در مدتی که پیش امام صادق(ع) می رفته، همیشه او را در یکی از سه حالت نمازخواندن، روزه داری و ذکرگفتن دیده است».

به گزارش بحار الانوار، امام در پاسخ به درخواست فقیری، چهارصد درهم به او داد و چون سپاس گزاری او را دید، انگشترش را هم که ده هزار درهم می ارزید، به وی بخشید.

روایت هایی نیز از انفاق های پنهانی امام صادق(ع) در دست است. به نوشته کتاب کافی، او شب ها مقداری نان و گوشت و پول در کیسه می ریخت و به صورت ناشناس به در خانه تهیدستان شهر می برد و میان آنها تقسیم می کرد. ابوجعفر خثعمی نقل کرده است که امام صادق(ع) کیسه پولی را به او داد و از او خواست آن را به فردی از بنی هاشم بدهد و نگوید که چه کسی آن را فرستاده است. به گفته خثعمی هنگامی که آن فرد پول را گرفت، برای فرستنده آن دعا کرد و گفت: «او همیشه برایش پول می فرستد؛ اما امام صادق(ع)، باوجود ثروتش چیزی به او نمی دهد».

در چنین شرایط دشواری که شیعه می رفت که نابود شود، یعنی اسلام راستین به رنگ خلفا درآید و به صورت اسلام بنی امیه ای یا بنی عباسی خودنمایی کند، امام دامن همت به کمر زد و به احیا و بازسازی معارف اسلامی پرداخت و مکتب علمی عظیمی به وجود آورد که محصول و بازده آن، چهار هزار شاگرد متخصص (همانند هشام، محمد بن مسلم و…) در رشته های گوناگون علوم بودند، و اینان در سراسر کشور پهناور اسلامی آن روز پخش شدند.

هر یک از اینان از طرفی خود، بازگوکننده منطق امام که همان منطق اسلام است و پاسدار میراث دینی و علمی و نگهدارنده تشیع راستین بودند، و از طرف دیگر مدافع و مانع نفوذ افکار ضد اسلامی و ویرانگر در میان مسلمانان نیز بودند. تأسیس چنین مکتب فکری و این سان نوسازی و احیاگری تعلیمات اسلامی، سبب شد که امام صادق (ع) به عنوان رئیس مذهب جعفری (تشیع) مشهور گردد.

در دوران امامت امام صادق(ع)، به علت ضعف حکومت اموی، آزادی بیشتری برای ابراز عقیده به وجود آمد و بحث های علمی بسیاری در موضوعات مختلف درگرفت. این آزادی علمی و دینی که برای کمتر امامی از ائمه دوازده گانه وجود داشت، سبب شد تا شاگردان امام آزادانه در مباحث علمی شرکت کنند. ابان بن تغلب گزارش کرده است که مردم در مسجد از او سؤالات فقهی شان را می پرسیدند. امام صادق(ع) با استفاده از این فرصت، روایات فراوانی در زمینه های گوناگون فقه، کلام و...بیان کرد. به گفته ابن حجر هیتمی، مردم از او دانش های فراوان نقل می کردند و آوازه او به همه جا رسیده بود. ابو بحر جاحظ هم نوشته است دانش و فقه او دنیا را پر کرده بود. حسن بن علی وشاء هم گفته است که نهصد نفر را در مسجد کوفه دیده است که از امام صادق(ع) حدیث نقل می کردند.

خیلی از شیعیان خود را شیعه یا دوستدار اهل بیت(ع) می دانند، ولی به شرایط مودت اهل بیت(ع) که در قرآن واجب شمرده شده (شوری، آیه 23) توجهی ندارند و عمل نمی کنند. شکی نیست که مودت و محبت با اطاعت بروز و ظهور می یابد و اطاعت، نیازمند شناخت کامل از سنت و سیره و سبک زندگی آنان است. وقتی می خواهیم دوستی خود را به کسی نشان دهیم می کوشیم حتی در لباس و رفتار و خلق و خو به او نزدیک شویم؛ زیرا در او چیزی را یافته ایم که موجب دوستی و مودت و محبت ما شده و می خواهیم با همسان سازی خود با محبوب به او نزدیک شده و محبت خود را نشان دهیم.

البته شرایط شیعه گری بسیار سخت تر و شدیدتر است. اگر ابراهیم(ع) خود را شیعه حضرت نوح(ع) می داند، می کوشد تا در سنت و سیره و سلوک و خلق و خو به ایشان نزدیک شود.(صافات، آیه 83) شیعه کسی است که پا جای پای امام و پیشوای خود می گذارد. پس نه از امام پیش می افتد و نه چنان عقب که دور گردد بلکه همواره ملازم و همراه اوست؛ چنانکه در صلوات شعبانیه آمده است: الْمتقدّم لهمْ مارقٌ و الْمتأخّر عنْهمْ زاهقٌ و اللازم لهمْ لاحقٌ؛ هر کس از شما خاندان عصمت و طهارت جلو بیفتد هم چون تیر دور افتاده است و هر کسی عقب بیفتد و پشت سر شما حرکت نکند، نیست و نابود می شود و هر کسی با شما ملازم شد، به شما خواهد رسید.

شیعه گری آن است که انسان فرهنگ اهل بیت(ع) را بشناسد و به آن عمل کند. این فرهنگ در حوزه رفتار اجتماعی بیشترین نمود را دارد و کسی که در رفتار اجتماعی به این حداقل ها توجه نکند، در حقیقت بویی از شیعه بودن نبرده و رنگی از آن نگرفته است.

در کتاب السّرائر از کتاب الْعیون و الْمحاسن شیخ مفید از امام صادق(ع) روایت است که فرمود: به دوستداران و اهل ولایت ما سلام برسان و به آنان سفارش تقوای الهی و عمل صالح را داشته باش. اینکه سالمان به عیادت بیماران بروند و ثروتمند به عیادت فقیر رفته و کمک و یاری کند و زندگان بر جنازه مردگانشان حاضر شوند و در خانه های یکدیگر به ملاقات هم بروند و علم دین را با هم در میان گذارند؛ چرا که اینها همان حیات و زنده نگه داشت امر ما است. خداوند بنده ای که امر ما را احیا کند رحمت کند. ای خثیمه! آنان را آگاه کن که ما از ایشان جزعمل صالح نخواستیم؛ زیرا ولایت ما جز به ورع به دست نمی آید و بدترین مردم در عذاب قیامتی کسی است که عدلی را توصیف کرده ولی خود بر خلاف آن عمل کند. (بحارالانوار، ج 68، ص 187)

حضرت امام صادق (علیه السلام) در بیست و پنجم شوال سال ۱۴۸ ه. ق. در حالی که ۶۵ سال از عمر مبارک آن حضرت گذشته بود از دنیا رحلت فرمودند: و از جهت اینکه عمر بیشتری نصیب ایشان شده است به «شیخ الائمه» شهرت دارند. وجود مطهر و مقدس آن امام همام در قبرستان بقیع در کنار پدر و جد و عموی خود امام مجتبی (ع) به خاک سپرده شد و بنابر روایتی پس از آزار و اذیت زیاد آن حضرت به وسیله عوامل منصور دوانیقی با سم به شهادت رسید.

سرانجام منصور نتوانست پیشرفت امام را ببیند و عظمت او را تحمل نماید. طرح قتل او را از طریق مسموم کردن تهیه نمود. این نکته را ناگفته نگذاریم که بنی عباس درس مسموم کردن امامان را از پیشوایان راستین خود، یعنی بنی امیه آموختند. معاویه بار ها گفته بود خداوند ازعسل لشکریانی دارد و.. که غرض عسل مسموم بود که به خورد دشمنان خود میداد.

آن حضرت در سال ۱۴۸ هجری قمری به وسیله منصور عباسی مسموم و شهید و در قبرستان بقیع دفن شد.

در الفصول المهمة و مصباح کفعمی و نیز در کتاب های دیگر آمده است که به امام زهر خوراندند. ابن شهرآشوب در مناقب نوشته است ابوجعفر منصور او را زهر خورانید، زیرا با کینه هایی که منصور از او داشت و بیمی که از روی آوردن مردم بدو در دل وی راه یافته بود، آسوده نمی نشست. منصور کسی بود که حتی به کسانی که برای به خلافت رساندن او کوشش کردند، نیز رحم نکرد و حتی ابو مسلم خراسانی را که در برپایی دولت عباسیان تلاش بسیار کرده بود، به قتل رساند.

این که امام در چه ماهی وفات یافته، روایات مختلف است. برخی بیست و پنجم شوال و برخی نیمه رجب را روایت کرده اند، اما روایت بیست و پنجم شوال مشهورتر است.

شیخ طوسی از سالمه، کنیز حضرت صادق (ع) روایت کرده که گفت، من در وقت احتضار نزد حضرت صادق (ع) بودم که بی هوش شد و، چون به هوش آمد فرمود: به حسن بن علی بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) معروف به افطس، هفتاد سکه طلا بدهید به فلان و فلان، فلان مقدار بدهید. من گفتم: به مردی که بر تو با کارد حمله کرد و می خواست تو را بکشد، عطا می کنی و می بخشی؟ فرمود: می خواهی من از آن کسانی که خدا ایشان را به صله رحم کردن ستایش نموده، نباشم؛ که در وصف ایشان فرموده: «و الّذین یصلون ما امرالله به ان یوصل و یخشون ربهّم و یخافون سوء الحساب؛ و آنان که پیوندهائی را که خداوند به آن امر کرده برقرار می نمایند (صله رحم می کنند) و از خدایشان می ترسند و از محاسبه بدفرجام بیمناکند».

پس فرمود: ای سالمه به درستی که حق تعالی بهشت را خلق کرد و آن را خوشبو گردانید و بوی مطبوع آن از فاصله ای به مسافت دو هزار سال به مشام می رسد و بوی آن را کسی که عاق والدین شده و کسی که ارتباط خود را با خویشاوندان و رحم خود قطع نموده نمی شنود و درنمی یابد.

او در لحظه شهادت وصایایی چندی می نماید که برخی در امر امامت برخی در زمینه مسائل خانوادگی و بخشی در مورد عامه است. به فرزندان خود گفت: فلا تموتنّ الاّ وانتم مسلمون بکوشید که جز مسلمان نمیرید. به کسان و خویشان فرمود: انّ شفاعتنا لاتنال مستخفّا بالصّلاة. شفاعت ما به کسی که نماز را کوچک بشمارد نمی رسد. به خانواده خود وصیت کرد که پس از شهادتش تا چند سال در موسم حج در منی برای او مراسم عزاداری بر پا کنند.

دستور داد برای خویشان و کسان هدیه ای بفرستند، حتی هفتاد دینار برای حسن افطس از خویشان او؛ و حسن افطس همان کسی است که با خنجر به امام حمله کرده بود و می فرمود: می خواهد آیه قرآن را در مورد صله رحم اجرا کند. درباره امام پس از خود، امام کاظم (ع) را برای چندمین بار منصوب کرد که او در آن هنگام بر اساس سندی بیست سال داشت. بخشی از سفارش های او درباره غسل و کفن و قبر خود بود که احکام اسلامی در این زمینه وجود دارد؛ و بالاخره بخشی از وصیت راجع به مردم بود که رئوس آن دعوت به وقار و آرامش، حفظ زبان، پرهیز از دروغ و تهمت و دشمنی، دوری از تجاوز کار، پرهیز از حسادت و ترک معاصی و...بود.

امام صادق (ع) در آخرین لحظات حیات که مرگ را نزدیک دید، دستور داد که تمام خانواده و خویشان نزدیکش بر سر بالینش جمع گردند و پس از آن که همه آنان در کنار امام حاضر شدند، چشم بگشود و به صورت یکایک آن ها نظر افکند و فرمود:: «ان شفاعتنا لاتنال مستخفاٌ بالصلوة».

حفص بن غیاث: از امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: همه خوبی ها را در خانه‎ ای نهاده اند و کلید آن زهد و بی رغبتی به دنیاست.

 سپس فرمود که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: مرد شیرینی ایمان را در دل نچشد تا باکش نباشد که دنیا در دست کیست و چه کسی آن را می خورد.

سپس امام صادق (ع) فرمود: بر دل های شما حرام است که شیرینی ایمان را بدانند و بفهمند، مگر آن که نسبت به دنیا زهد ورزند و بی رغبت باشند. (اصول کافی، ج2،ص 128- بحارالانوار، ج73،ص49)

اهمیت حدیث در میان مسلمانان از آن روست که از منابع اصلی استنباط احکام در فقه و عقاید در علم کلام محسوب می شود. همچنین احادیث از منابع اولیه پژوهش های تاریخی است.

امام صادق علیه السلام:

إنّ للقلوب صداءً کصداء النّحاس، فاجلوها بالاستغفار؛ دلها نیز، همچون مس، زنگار می بندد، پس آنها را با استغفار صیقل دهید (عدّة الداعی: ص۲۴۹)

امام صادق(ع) در حدیثی می فرمایند: تجنّبوا البوائق یمدّ لکم فی الأعمار از بدی ها دوری کنید تا عمرتان طولانی شود. (عیون أخبار الرضا (ع): ج2، ص36، ح90)