عید نوروز در روایات و احادیث اسلامی
عید در زبان فارسی به معنای «جشن» است. عید، روز مبارکی است که مردم در آن جشن می‌گیرند و شادی می‌کنند و در این روز به همدیگر عیدی می‌دهند. همچنین این واژه در عربی، برگرفته از کلمه «عود» به معنای بازگشت به پیروزی‌ها و راحتی‌های نخستین است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، واژه عید در قرآن، یک مرتبه، آن‌هم در سوره مائده، آیه ۱۱۴ به طور صریح به کار رفته است: عیسی عرض کرد خداوندا! پروردگارا! مائده‌ای برای ما بفرست تا برای اول و آخر ما، عیدی باشد و نشانه‌ای از تو، و به ما روزی ده که تو بهترین روزی‌دهندگانی.
کلمه عید در این آیه، از ماده «عود» به معنای بازگشت است؛ چنانکه آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۱۶۵، در تفسیر این آیه می‌نویسد: از آنجا که روز نزول مائده آسمانی بر حواریون، روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بود، حضرت مسیح(ع) آن را عید نامیده است و همان‌طور که در روایات آمده، نزول مائده آسمانی در روز یکشنبه بود و شاید یکی از علل احترام روز یکشنبه در نزد مسیحیان نیز همین باشد.
همچنین عید از نظر امام علی(ع) عبارت است از هر روزی که در آن روز، معصیت خدا نشود و گناهی انجام نگیرد: «کل یوم لا یعصى الله تعالى فیه فهروایات و یوم عید».
قدمت عید نوروز
این عید، یکی از اعیاد قدیمی در سنت ایران باستان به شمار می‌رود و تنها آیینی است که با آغاز بهار، هم‌آهنگ و هم‌زمان بوده، و با نو شدن سال، آغاز می‌شود؛ زیرا خورشید در نخستین روز بهار به نقطه اول حمل می‌رسد؛ در نتیجه، جشن نوروز، نمادی از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی است که به رستاخیز و حیات، منتهی می‌شود. ابوریحان بیرونی در تعریف نوروز می‌نویسد: «نخستین روز است از فروردینماه و از این جهت، روز نو نام کردند؛ زیرا که پیشانی سال نو است و آنچه از پس اوست از این پنج روز همه جشن‌هاست.»
نوروز در روایات اسلامی
در باب این روز خاص در سنت ایرانیان، احادیث و روایات متعددی وارد شده است که نشانگر توجه خاص به آئین و سنت دیگر ملل از سوی اسلام است؛ چنانکه در برخی روایات به اصل نو شدن و تجدید بهار طبیعت و همچنین خود نوروز اشاره شده است. در اینجا نیز به برخی از این احادیث اشاره می‌کنیم.
مرحوم علامه مجلسی(ره) در جلد ۶۵ کتاب بحارالانوار می‌نویسد: شروع فروردین که با عید نوروز آغاز می‌شود، باعث رشد بدن‌های حیوانات و زمینه زایش و رویش درختان و گیاهان است.
در روایت دیگری، شیخ صدوق نقل می‌کند: برای علی(ع) هدیه نوروز آوردند. فرمود: «این چیست؟». گفتند: ای امیر مؤمنان! امروز، نوروز است. فرمود: هر روزِ ما را نوروز سازید! (من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۰۰).
در روایت دیگری که در همان کتاب نقل شده است، حضرت علی(ع) فرمودند: «هر روزِ ما نوروز است» (همان).
در روایت دیگری که از شیخ طوسی نقل شده، گفته شده است: «امام صادق(ع) در روز نوروز فرمود: هنگامی که نوروز شد، غسل کن و لباس پاکیزه بپوش و خودت را خوش‌بو ساز و آن روز را روزه بدار. پس هنگامی که نماز ظهر و عصر و نافله‌های آن را به جای آوردی، نمازی چهار رکعتی بگزار که در رکعت اوّل آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره قدر را می‌خوانی. در رکعت دوم آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره کافرون را می‌خوانی. در رکعت سوم آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره توحید را می‌خوانی و در رکعت چهارم، سوره حمد را با سوره‌های فلق و ناس. پس از نماز هم سجده شکر می‌گزاری و دعا می‌کنی. {بدین صورت} گناهان پنجاه‌ساله‌ات بخشوده می‌شود (وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۲۸).
در روایت دیگری، معلّی بن خنیس ـ که به تعبیر مقام معظم رهبری، یکی از روات برجسته اصحاب است و به نظر ایشان «ثقه» است، جزو شخصیت‌های برجسته و صاحب‌راز خاندان پیغمبر محسوب می‌شود. او در کنار امام صادق(ع) زندگی خود را گذرانده و بعد هم به شهادت رسیده است. (بیانات در صحن مطهر حضرت ثامن الحجج، امام رضا(ع)، ۱/۱/۱۳۷۷).ـ می‌گوید: در روز نوروز، بر امام صادق(ع) وارد شدم. فرمود: «آیا این روز را مىشناسى؟». گفتم: قربانت گردم! این روز را فارسیان گرامی می‌دارند و به یکدیگر هدیه می‌دهند. فرمود: «سوگند به خانه کعبه که این، رمزى دیرینه دارد و برایت روشن مىسازم تا آگاه گردى». گفتم: سرورم! آموختن این امر از شما برایم بهتر از آن است که مردگان زنده شوند و دشمنانم بمیرند.
آن‌گاه فرمود: «اى معلّى! روز نوروز، همان روز است که خداوند از بندگان پیمان گرفت او را بپرستند و به او شرک نورزند، به پیامبران و حجتهایش بگروند و به امامان ایمان آورند. این همان روز است که خورشید طلوع کرد، بادها وزیدن گرفت و گلهاى زمین روییدند. این همان روزى است که کشتى نوح(ع) بر ساحل جودى آرامش یافت و همان روزى است که خداوند، گروهى چند هزار نفره را که از ترس مرگ از خانه‌ها بیرون رفته بودند زنده ساخت؛ پس از آنکه آنان را میرانده بود. این، روز فرود جبرئیل بر پیامبر اسلام است و روزى است که پیامبر(ص)، امام على(ع) را بر دوش گرفت تا بتهاى قریش را در مسجد الحرام شکست و در همین روز، ابراهیم، بتها را شکست. این همان روزى است که پیامبر به یارانش دستور داد با على(ع) بیعت کنند و در همین روز، على(ع) را براى بیعت گرفتن از جنّیان فرستاد. در همین روز، دومین بیعت با امیرالمؤمنین انجام شد. در همین روز بر نهروانیان پیروز شد و ذوالثدیه را به قتل رساند. در این روز، قائم ما و صاحبان حکومت قیام کنند و در همین روز، قائم ما بر دجّال پیروز گردد و او را در زبالهدان کوفه به دار آویزد. در هر روز نوروزى، ما آرزوى فرج داریم؛ چرا که آن از روزهاى ما و شیعیان ماست. فارسیان، آن را گرامى داشتند و شما آن را ضایع کردید.»
و فرمود: یکی از پیامبران بنی اسرائیل از خداوند پرسید چگونه مردمانی را که خارج شدند، زنده می‌کند. خداوند بدو وحی کرد که در نوروز، آب بر قبر آنان بپاشد و آن، اولین روز سال فارسیان است و آنها زنده شدند، در حالی که سی هزار نفر بودند. از همین جا پاشیدن آب در نوروز، سنّت شده است.
گفتم: آیا نام‌های روزهای فارسی را به من تعلیم نمی‌دهی؟ فرمود: ای معلّی! اینها روزهایی کهن از ماه‌هایی کهن است. هر ماه، سی روز است، بدون کم و کاست (بحارالأنوار، ج ۵۶، ص ۹۱).
در حدیث دیگری، مفضّل، فرزند عمر از امام صادق(ع) نقل می‌کند که خداوند بر حزقیل، وحی فرستاد که: «این روز، روزى گرامى و بلندمرتبه نزد من است. با خود عهد کردهام هر مؤمنى در این روز از من حاجتى بخواهد آن را برآورده سازم و آن روز، نوروز است» (مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۷۱).
اعمال عید نوروز در روایات اسلامی
از جمله از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: در روز نوروز، غسل کن و تمیزترین لباس‌های خود را بپوش و به بهترین عطرها خود را خوش‌بو کن و این روز را روزه بگیر (وسائل ج ۸ ص ۱۷۲).
همچنین در کتاب مفاتیح الجنان در باب اعمال عید نوروز آمده است: در خصوص روز نوروز در روایات مختلف، آداب گوناگونی ذکر شده است که عبارت‌اند از نماز نافله، یک نماز چهار رکعتی پس از نماز ظهر و عصر روز نوروز و دعا کردن در سجده این نماز که موجب بخشش گناهان می‌شود. همچنین غسل کردن و پوشیدن لباس تمیز و استعمال بوی خوش. نیز ذکر گفتن، خصوصاً ذکر «یا ذی الجلال و الإکرام» و همچنین روزه گرفتن. و دعا کردن در لحظه تحویل سال.
جمع‌بندی نهائی
با توجه به روایات مختلف در باب عید نوروز و همچنین نظرات محققین مختلف در این باب می‌توان به این نتیجه رسید که آنها که در مقام انکار و احیاناً نکوهش نوروز هستند، دلیل آن را بازگشت به آیین مجوس و برخی سنت‌ها و خرافات جاهلی آن دوران عنوان می‌کنند؛ در حالی‌که نظر اغلب کسانی که به این احادیث پرداخته‌اند، این‌گونه نیست؛ چرا که اصلاً نوروز از دید اینان به معنای بازگشت به گذشته نیست، بلکه نوروز با اخذ محتوای اسلامی، از قبیل دعا و صله رحم و سایر سنت‌ها و آداب نیک اسلامی، توانسته به عنوان آئین ملی ایرانیان همچنان باقی بماند؛ چنانکه مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند: «اسلام در بسیاری از مواقع، با سنت‌ها این کار را می‌کند. مردم ما عین همین کار را با نوروز کردند؛ نوروز را نگه داشتند و محتوای آن را عوض کردند. نوروز در ایران، جشنی در خدمت حکومت‌های استبدادی قبل از اسلام بود!… محتوای نوروز، محتوای مردمی و خدایی نبود؛ توجه و ارادت به حضرت حق در آن نبود؛ جهات عاطفی و انسانی و مردمی در نوروز نبود! ملت ایران، نوروز را نگه داشتند؛ اما محتوای آن را عوض کردند. این محتوای امروز نوروز ایرانی، غیر از محتوای باستانی است. ما عید نوروز را از دیدگاه کسانی که با اسلام سر و کار دارند، تأیید می‌کنیم (بیانات در صحن مطهر حضرت ثامن الحجج، امام رضا(ع)، ۱/۱/۱۳۷۷).
همچنین ایشان در جای دیگری بیان می‌کنند: «عید نوروز هم حقیقتی است. ما با عید نوروز موافقیم. کسی خیال نکند که عید نوروز از لحاظ اسلامی چیز بدی است؛ هرکس چنین تصوری بکند، واقعاً اشتباه کرده است. اسلام، عید نوروز را رد نکرده است» (بیانات در دیدار با مدیران مراکز سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در استانها، ۷/۱۲/۱۳۷۰).
بیشتر این روایات در کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق آمده که روایات این کتاب نسبت به سایر کتب اربعه از اعتبار و ارزش بیشتری برخوردار است به ویژه که شیخ صدوق در آن کتاب بیشتر به روایات فقهی و علمی عنایت داشته است و علاوه بر آن روایات این با منابع حدیث اهل سنت از نظر مضمون و محتوا و حتی الفاظ اشتراک چشمگیری نسبت به سایر کتابهای حدیث شیعه دارد.
کلمه عید در این آیه، از ماده «عود» به معنای بازگشت است؛ چنانکه آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۱۶۵، در تفسیر این آیه می‌نویسد: از آنجا که روز نزول مائده آسمانی بر حواریون، روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بود، حضرت مسیح(ع) آن را عید نامیده است و همان‌طور که در روایات آمده، نزول مائده آسمانی در روز یکشنبه بود و شاید یکی از علل احترام روز یکشنبه در نزد مسیحیان نیز همین باشد.
همچنین عید از نظر امام علی(ع) عبارت است از هر روزی که در آن روز، معصیت خدا نشود و گناهی انجام نگیرد: «کل یوم لا یعصى الله تعالى فیه فهروایات و یوم عید».
قدمت عید نوروز
این عید، یکی از اعیاد قدیمی در سنت ایران باستان به شمار می‌رود و تنها آیینی است که با آغاز بهار، هم‌آهنگ و هم‌زمان بوده، و با نو شدن سال، آغاز می‌شود؛ زیرا خورشید در نخستین روز بهار به نقطه اول حمل می‌رسد؛ در نتیجه، جشن نوروز، نمادی از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی است که به رستاخیز و حیات، منتهی می‌شود. ابوریحان بیرونی در تعریف نوروز می‌نویسد: «نخستین روز است از فروردینماه و از این جهت، روز نو نام کردند؛ زیرا که پیشانی سال نو است و آنچه از پس اوست از این پنج روز همه جشن‌هاست.»
نوروز در روایات اسلامی
در باب این روز خاص در سنت ایرانیان، احادیث و روایات متعددی وارد شده است که نشانگر توجه خاص به آئین و سنت دیگر ملل از سوی اسلام است؛ چنانکه در برخی روایات به اصل نو شدن و تجدید بهار طبیعت و همچنین خود نوروز اشاره شده است. در اینجا نیز به برخی از این احادیث اشاره می‌کنیم.
مرحوم علامه مجلسی(ره) در جلد ۶۵ کتاب بحارالانوار می‌نویسد: شروع فروردین که با عید نوروز آغاز می‌شود، باعث رشد بدن‌های حیوانات و زمینه زایش و رویش درختان و گیاهان است.
در روایت دیگری، شیخ صدوق نقل می‌کند: برای علی(ع) هدیه نوروز آوردند. فرمود: «این چیست؟». گفتند: ای امیر مؤمنان! امروز، نوروز است. فرمود: هر روزِ ما را نوروز سازید! (من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۰۰).
در روایت دیگری که در همان کتاب نقل شده است، حضرت علی(ع) فرمودند: «هر روزِ ما نوروز است» (همان).
در روایت دیگری که از شیخ طوسی نقل شده، گفته شده است: «امام صادق(ع) در روز نوروز فرمود: هنگامی که نوروز شد، غسل کن و لباس پاکیزه بپوش و خودت را خوش‌بو ساز و آن روز را روزه بدار. پس هنگامی که نماز ظهر و عصر و نافله‌های آن را به جای آوردی، نمازی چهار رکعتی بگزار که در رکعت اوّل آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره قدر را می‌خوانی. در رکعت دوم آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره کافرون را می‌خوانی. در رکعت سوم آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره توحید را می‌خوانی و در رکعت چهارم، سوره حمد را با سوره‌های فلق و ناس. پس از نماز هم سجده شکر می‌گزاری و دعا می‌کنی. {بدین صورت} گناهان پنجاه‌ساله‌ات بخشوده می‌شود (وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۲۸).
در روایت دیگری، معلّی بن خنیس ـ که به تعبیر مقام معظم رهبری، یکی از روات برجسته اصحاب است و به نظر ایشان «ثقه» است، جزو شخصیت‌های برجسته و صاحب‌راز خاندان پیغمبر محسوب می‌شود. او در کنار امام صادق(ع) زندگی خود را گذرانده و بعد هم به شهادت رسیده است. (بیانات در صحن مطهر حضرت ثامن الحجج، امام رضا(ع)، ۱/۱/۱۳۷۷).ـ می‌گوید: در روز نوروز، بر امام صادق(ع) وارد شدم. فرمود: «آیا این روز را مىشناسى؟». گفتم: قربانت گردم! این روز را فارسیان گرامی می‌دارند و به یکدیگر هدیه می‌دهند. فرمود: «سوگند به خانه کعبه که این، رمزى دیرینه دارد و برایت روشن مىسازم تا آگاه گردى». گفتم: سرورم! آموختن این امر از شما برایم بهتر از آن است که مردگان زنده شوند و دشمنانم بمیرند.
آن‌گاه فرمود: «اى معلّى! روز نوروز، همان روز است که خداوند از بندگان پیمان گرفت او را بپرستند و به او شرک نورزند، به پیامبران و حجتهایش بگروند و به امامان ایمان آورند. این همان روز است که خورشید طلوع کرد، بادها وزیدن گرفت و گلهاى زمین روییدند. این همان روزى است که کشتى نوح(ع) بر ساحل جودى آرامش یافت و همان روزى است که خداوند، گروهى چند هزار نفره را که از ترس مرگ از خانه‌ها بیرون رفته بودند زنده ساخت؛ پس از آنکه آنان را میرانده بود. این، روز فرود جبرئیل بر پیامبر اسلام است و روزى است که پیامبر(ص)، امام على(ع) را بر دوش گرفت تا بتهاى قریش را در مسجد الحرام شکست و در همین روز، ابراهیم، بتها را شکست. این همان روزى است که پیامبر به یارانش دستور داد با على(ع) بیعت کنند و در همین روز، على(ع) را براى بیعت گرفتن از جنّیان فرستاد. در همین روز، دومین بیعت با امیرالمؤمنین انجام شد. در همین روز بر نهروانیان پیروز شد و ذوالثدیه را به قتل رساند. در این روز، قائم ما و صاحبان حکومت قیام کنند و در همین روز، قائم ما بر دجّال پیروز گردد و او را در زبالهدان کوفه به دار آویزد. در هر روز نوروزى، ما آرزوى فرج داریم؛ چرا که آن از روزهاى ما و شیعیان ماست. فارسیان، آن را گرامى داشتند و شما آن را ضایع کردید.»
و فرمود: یکی از پیامبران بنی اسرائیل از خداوند پرسید چگونه مردمانی را که خارج شدند، زنده می‌کند. خداوند بدو وحی کرد که در نوروز، آب بر قبر آنان بپاشد و آن، اولین روز سال فارسیان است و آنها زنده شدند، در حالی که سی هزار نفر بودند. از همین جا پاشیدن آب در نوروز، سنّت شده است.
گفتم: آیا نام‌های روزهای فارسی را به من تعلیم نمی‌دهی؟ فرمود: ای معلّی! اینها روزهایی کهن از ماه‌هایی کهن است. هر ماه، سی روز است، بدون کم و کاست (بحارالأنوار، ج ۵۶، ص ۹۱).
در حدیث دیگری، مفضّل، فرزند عمر از امام صادق(ع) نقل می‌کند که خداوند بر حزقیل، وحی فرستاد که: «این روز، روزى گرامى و بلندمرتبه نزد من است. با خود عهد کردهام هر مؤمنى در این روز از من حاجتى بخواهد آن را برآورده سازم و آن روز، نوروز است» (مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۷۱).
اعمال عید نوروز در روایات اسلامی
از جمله از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: در روز نوروز، غسل کن و تمیزترین لباس‌های خود را بپوش و به بهترین عطرها خود را خوش‌بو کن و این روز را روزه بگیر (وسائل ج ۸ ص ۱۷۲).
همچنین در کتاب مفاتیح الجنان در باب اعمال عید نوروز آمده است: در خصوص روز نوروز در روایات مختلف، آداب گوناگونی ذکر شده است که عبارت‌اند از نماز نافله، یک نماز چهار رکعتی پس از نماز ظهر و عصر روز نوروز و دعا کردن در سجده این نماز که موجب بخشش گناهان می‌شود. همچنین غسل کردن و پوشیدن لباس تمیز و استعمال بوی خوش. نیز ذکر گفتن، خصوصاً ذکر «یا ذی الجلال و الإکرام» و همچنین روزه گرفتن. و دعا کردن در لحظه تحویل سال.
جمع‌بندی نهائی
با توجه به روایات مختلف در باب عید نوروز و همچنین نظرات محققین مختلف در این باب می‌توان به این نتیجه رسید که آنها که در مقام انکار و احیاناً نکوهش نوروز هستند، دلیل آن را بازگشت به آیین مجوس و برخی سنت‌ها و خرافات جاهلی آن دوران عنوان می‌کنند؛ در حالی‌که نظر اغلب کسانی که به این احادیث پرداخته‌اند، این‌گونه نیست؛ چرا که اصلاً نوروز از دید اینان به معنای بازگشت به گذشته نیست، بلکه نوروز با اخذ محتوای اسلامی، از قبیل دعا و صله رحم و سایر سنت‌ها و آداب نیک اسلامی، توانسته به عنوان آئین ملی ایرانیان همچنان باقی بماند؛ چنانکه مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند: «اسلام در بسیاری از مواقع، با سنت‌ها این کار را می‌کند. مردم ما عین همین کار را با نوروز کردند؛ نوروز را نگه داشتند و محتوای آن را عوض کردند. نوروز در ایران، جشنی در خدمت حکومت‌های استبدادی قبل از اسلام بود!… محتوای نوروز، محتوای مردمی و خدایی نبود؛ توجه و ارادت به حضرت حق در آن نبود؛ جهات عاطفی و انسانی و مردمی در نوروز نبود! ملت ایران، نوروز را نگه داشتند؛ اما محتوای آن را عوض کردند. این محتوای امروز نوروز ایرانی، غیر از محتوای باستانی است. ما عید نوروز را از دیدگاه کسانی که با اسلام سر و کار دارند، تأیید می‌کنیم (بیانات در صحن مطهر حضرت ثامن الحجج، امام رضا(ع)، ۱/۱/۱۳۷۷).
همچنین ایشان در جای دیگری بیان می‌کنند: «عید نوروز هم حقیقتی است. ما با عید نوروز موافقیم. کسی خیال نکند که عید نوروز از لحاظ اسلامی چیز بدی است؛ هرکس چنین تصوری بکند، واقعاً اشتباه کرده است. اسلام، عید نوروز را رد نکرده است» (بیانات در دیدار با مدیران مراکز سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در استانها، ۷/۱۲/۱۳۷۰).
بیشتر این روایات در کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق آمده که روایات این کتاب نسبت به سایر کتب اربعه از اعتبار و ارزش بیشتری برخوردار است به ویژه که شیخ صدوق در آن کتاب بیشتر به روایات فقهی و علمی عنایت داشته است و علاوه بر آن روایات این با منابع حدیث اهل سنت از نظر مضمون و محتوا و حتی الفاظ اشتراک چشمگیری نسبت به سایر کتابهای حدیث شیعه دارد.